Verbum

чо́каць², -аю, -аеш, -ае; незак. (спец.).

Вымаўляць гук «ч» на месцы гука «ц».

|| наз. чо́канне, -я, н.

чо́кнуты, -ая, -ае (разм.).

Прыдуркаваты; псіхічна ненармальны.

чоп, -а, мн. -ы, -аў, м.

1. Тое, што і чан.

2. Затычка, якой затыкаюць адтуліну ў бочцы ці якой-н. іншай пасудзіне (разм.).

чорна... (а таксама чарна...).

Першая састаўная частка складаных слоў са знач. чорны (у 1 знач), напр.: чорнагаловы, чорнабароды.

чорнабаро́ды, -ая, -ае.

3 чорнай барадой.

Ч. мужчына.

чорнагало́вік, -а, мн. -і, -аў, м.

1. Шматгадовая травяністая расліна сямейства губакветных.

2. Пра каго-н. з цёмнымі, чорнымі валасамі (разм.).

3. Разнавіднасць баравіка з цёмнай, чорнай шапачкай (разм.).

чорнагало́вы, -ая, -ае.

3 чорнымі валасамі (пра чалавека), з чорнай галавой (пра жывёл, птушак).

чорнагало́ў, -ло́ву, м.

Тое, што і чорнагаловік (у 1 знач.).

чорнарабо́чы, -ага, мн. -ыя, -ых, м.

Рабочы, які выконвае фізічную работу, што не патрабуе кваліфікацыі.

|| ж. чорнарабо́чая, -ай, мн. -ыя, -ых.

чо́рны, -ая, -ае.

1. Які мае колер сажы, вугалю; проціл. белы.

Чорная фарба.

Чорная барада.

Ч. дым.

2. Цёмны, больш цёмны ў параўнанні з чым-н. больш светлым.

Ч. хлеб.

Ч. ад загару.

3. Брудны, запэцканы.

Чорныя рукі ад гразі.

4. Некваліфікаваны, які не патрабуе высокага майстэрства, часта фізічна цяжкі і брудны (пра работу).

Чорная работа.

5. Прызначаны для якіх-н. службовых ці бытавых мэт; не парадны, не галоўны.

Ч. ход.

Чорная лесвіца.

6. Не апрацаваны, чарнавы.

Ч. варыянт рукапісу.

7. перан. Нізкі, каварны, подлы.

Чорная зайздрасць.

Чорныя справы.

8. перан. Дрэнны, адмоўны.

Чорныя старонкі біяграфіі.

Ч. бок жыцця.

9. перан. Цяжкі, змрочны, беспрасветны.

Чорныя думкі.

Чорная доля.

10. перан. Крайне рэакцыйны.

Чорныя сілы.

11. У Рускай дзяржаве 14—17 стст.: цяглавы, падатковы; дзяржаўны, не прыватнаўласніцкі (гіст.).

Чорныя землі.

12. Паводле міфалагічных уяўленняў: вядзьмарскі, чарадзейскі, звязаны з нячыстай сілай.

13. Як састаўная частка некаторых заалагічных і батанічных назваў.

Чорныя парэчкі.

Чорная рабіна.

Ч. дзяцел.

○

Чорнае золата —

1) нафта;

2) каменны вугаль.

Чорная біржа (чорны рынак) — неафіцыйная біржа (рынак).

Чорная ікра — ікра асятровых рыб.

Чорная кава — моцная кава без малака і вяршкоў.

Чорны лес — лісцёвы лес, чарналессе.

Чорны шар — выбарчы шар, які азначае «супраць абрання» каго-н.

Чорныя металы — назва жалеза і яго сплаваў (сталі, чыгуну і г.д.).

◊

На чорную гадзіну (разм.) — на цяжкі час (пакінуць што-н.).

Ні чорнага ні белага (разм.) — не абазвацца, не сказаць ні слова каму-н.

Трымаць у чорным целе — сурова, строга абыходзіцца з кім-н.

У чорным святле — змрочным, непрыглядным, горш, чым на самай справе (бачыць, падаваць, паказваць і пад. што-н.).

Чорная косць (костка) (уст.) — пра людзей простага, недваранскага паходжання.

Чорны дзень (разм.) — перыяд нястачы, беднасці ў жыцці; цяжкая часіна.

Чорным па белым (разм.) — дакладна, выразна, ясна (напісана).

Як чорны вол (рабіць, працаваць; разм.) — рабіць не пакладаючы рук.

|| наз. чарната́, -ы́, ДМ -наце́, ж. і чарно́та, -ы, ДМ -но́це, ж. (да 1—3 знач.).