ТЛУМАЧАЛЬНЫ СЛОЎНІК БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРНАЙ МОВЫ

Больш за 65 000 слоў

Пад рэдакцыяй кандыдата філалагічных навук І. Л. Капылова

Мінск: «Беларусь», 2022

ПРАДМОВА

«Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» быў падрыхтаваны калектывам лексікографаў Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа НАН Беларусі пад навуковай рэдакцыяй члена-карэспандэнта НАН Беларусі М.Р. Судніка і вядучага навуковага супрацоўніка М.Н. Крыўко ў 1990-я гады. Неабходнасць стварэння такога лексікаграфічнага даведніка ў той час была абумоўлена ў першую чаргу тым, што беларуская мова на была статус дзяржаўнай і стала шырока выкарыстоўвацца ва ўсіх сферах жыцця грамадства. Адпаведна наспела патрэба ў кампактным нарматыўным даведніку, які б максімальна поўна адлюстроўваў лексічны стан беларускай літаратурнай мовы і быў зручны ў выкарыстанні.

Аднатомны «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» ствараўся на базе «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (ТСБМ) у 5 тамах — 6 кнігах (Мінск, 1977—1984). Аднак ён істотна адрозніваецца ад свайго папярэдніка: колькасцю растлумачаных слоў, структурай слоўнікавага артыкула, сістэмай падачы лексічнага матэрыялу і ілюстрацый да значэнняў слоў.

«Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» чатыры разы перавыдаваўся без істотных змен. Апошняе выданне Слоўніка выходзіла ў 2005 годзе. У ім растлумачана прыкладна 65 тысяч слоў, якія адлюстроўваюць асноўнае лексічнае багацце літаратурнай мовы беларускага народа 1980—1990-х гадоў.

Новае выданне Слоўніка працягвае і развівае традыцыі айчыннай лексікаграфіі. Як і папярэднія выданні, новы аднатомны тлу мачальны слоўнік кампактны і зручны для карыстання. 3 мэтай скарачэння яго аб’ёму і ў той жа час захавання магчымасці ўключыць неабходныя словы, што ўжываюцца ў беларускай літаратурнай мове, некаторыя разрады лексікі змяшчаюцца ў гняздзе асноўнага слова (больш падрабязна пра састаў і структуру Слоўніка гл. ў раздзеле «Звесткі для карыстальнікаў Слоўнікам»). У прапанаваным Слоўніку аўтары і рэдактары пастараліся па магчымасці поўна сістэматызаваць падачу вытворных слоў у гнёздах.

У рэестр аднатомнага тлумачальнага Слоўніка не ўвайшлі многія аддзеяслоўныя назоўнікі, усе зваротныя дзеясловы залежнага стану, шматлікія прыставачныя дзеясловы (асабліва ка лі распрацаваны і пададзены ў рэестры самі прыстаўкі як часткі слоў, пры дапамозе якіх утвараюцца іншыя дзеясловы), многія спецыяльныя і вузкаспецыяльныя тэрміны, рэдкаўжывальныя, устарэлыя і абласныя словы і інш.

За апошнія дзесяцігоддзі ў сувязі са зменамі ў палітычным, эканамічным і культурным жыцці краіны слоўнікавы склад беларускай мовы значна папоўніўся новымі словамі, якія пакуль што не былі зафіксаваны ў «Тлумачальным слоўніку беларускай літаратурнай мовы» і прафесійна ацэнены. Таму новае выданне Слоўніка арыентавана на адлюстраванне сучаснага стану лексікі і фразеалогіі беларускай літаратурнай мовы і адпаведна тых працэсаў, якія дэманструюць дынаміку развіцця сучаснага беларускага лексікону: вяртанне значнай колькасці лексічных адзінак, якія яшчэ нядаўна знаходзіліся на перыферыі лексічнай сістэмы, з’яўленне шматлікіх запазычанняў, галоўным чынам англаамерыканізмаў, абумоўленае працэсамі сусветнай глабалізацыі ў розных сферах жыцця беларускага грамадства.

У сувязі з гэтым была папоўнена лексікаграфічная база і адпаведна абноўлены рэестр Слоўніка за кошт увядзення новых, актуальных для сучаснай беларускай мовы слоў і частак складаных слоў: аповед, безнаяўны, гала-..., гастарбайтар, гендар, геном, гіпермаркет, гламур, гулец, дамафон, дамен, дамова, дрэс-код, дыскаўнтар, дэвайс, інтэрнэт, камерцыялізацыя, камп’ютарызаваць, канвертацыя, карупцыянер, карыстальнік, кланіраваць, клон, мадэм, майстар-клас, маркер, медыя, мікрахвалёўка, напой, сайт, самнамбул, слэнг, снегавік, субкультура, суразмовец, трэнд, тэндар², фаст-фуд, фітнес, флікер, фрыстайл, хайтэк, харызма, хіт, хмарачос, холдынг, хоспіс, хуткапрамаўлянка і інш.; уведзены новыя, а таксама шырокаўжывальныя, актуальныя тэрміналагічныя і фразеалагічныя выразы: абсалютны нуль, агульная мова, асадзі назад, банкаўская плацежная картка, двайная бухгалтэрыя, мера стрымання, сіліконавая даліна, ствалавыя клеткі, суб’ект права і інш.

Унесены прынцыповыя ўдакладненні і дапаўненні ў значэнні некаторых слоў і тэрміналагічных адзінак, а некаторыя слоўнікавыя артыкулы цалкам перапрацаваны, што абумоўлена сацыяльна-палітычнымі, эканамічнымі, культурна-адукацыйнымі зменамі ў жыцці грамадства за час перавыдання Слоўніка: Евангелле, кааператыў, казіно, камп’ютар, камунізм, капіталізм, касмапалітызм, крыж, крэдыт, ксеракопія, ксеракс, ксёндз, культуралогія, наасфера, наркаманія, ноу-хау, радыкалізм, сектанцтва, скрыжаль, спадар, спадарства, спонсар, стаіцызм, стыляга, тапаніміка, тапанімія, царква і інш.

У Слоўніку адлюстраваны некаторыя новыя, актуальныя ў сучаснай беларускай мове значэнні слоў, якія да гэтага часу не адзначаліся ў аднатомным тлумачальным слоўніку. Напрыклад, значэнні слоў галерэя, генерал-губернатар, гурт, дзелавы, дыск, ікра, індыга, карпаратыў, клавіятура, круіз, крышталь, мабільны, меланхолік, метадыст, металіст, навігатар, недабраякасны, не рухомасць, радыяцыя, ракіроўка, ратацыя, сафары, слабада, спарыш², стаўка, тэрмінал, файл, факс, фігурант, цэпелін і інш.

Асобныя лексічныя адзінкі, зафіксаваныя ў папярэдніх выданнях Слоўніка, у новым выданні заменены беларускімі адпаведнікамі: агаломшыць замест агарошыць, горна-абагачальны замест горна-ўзбагачальны, Дабравешчанне і Дабравесце замест Благавешчанне, снягурка замест снягурачка, суразмовец замест су бяседнік і інш.

У рэестр Слоўніка не ўключаны словы, якія на сённяшні дзень не адносяцца да актыўнай лексікі (напрыклад, абласныя, мала ўжывальныя ў літаратурнай мове), выходзяць за межы літаратурнай мовы або кваліфікуюцца як русізмы: аброжак, аджгір, адсябяціна, адухатварыць, гавядзіна, істопка, клады, самадзелка, самадзельны, самаўніжэнне і інш.

Прапанаваны ўвазе карыстальнікаў Слоўнік дае не толькі тлу мачэнне слоў, ён з’яўляецца нарматыўным даведнікам па арфаграфіі, націску, словазмяненні, словаспалучэнні, па граматычнай характарыстыцы.

У 2008 годзе быў прыняты Закон Рэспублікі Беларусь «Аб пра вілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі», які ўступіў у сілу з 1 верасня 2010 года. Адпаведна ў Слоўнік унесены змены ў на пісанне слоў паводле новай рэдакцыі правіл беларускай арфаграфіі. У прыватнасці, адлюстраваны такія арфаграфічныя новаўвядзенні, як аблвыканкам, адажыа, альма-матар, анчоус, аўтсайдар, васьмідзясяты, выканкам, дэзынфекцыя, ёгурт, іаркшыры, іўдзеі, камп’ютар, лакаўт, лідар, лідарства, лінкар, менеджар, ордар, сальфеджыа, спрынтар, стагадовы, стартар, суаўтар, супермен, сэтар, фаўна і многія інш.

Удакладнена граматычная характарыстыка некаторых слоў: аднастайна пададзены лічэбнікі і канчаткі назоўнікаў агульнага роду, пададзены варыянты канчаткаў назоўнікаў роднага склону множнага ліку, уведзена значная колькасць дзеясловаў без су фікса -ірава (дэмантаваць, мадэляваць, міграваць, санкцыянаваць і інш.).

У Слоўніку зафіксаваны змены ў стылістычнай кваліфікацыі некаторых слоў: напрыклад, пераход слоў з паметай кніжн. ў разрад агульнаўжывальнай лексікі. У Слоўніку павялічана колькасць слоў з паметай гіст.

У значнай ступені быў абноўлены ілюстрацыйны матэрыял Слоўніка, уключаны новыя, найбольш актуальныя прыклады, якія адлюстроўваюць сучасныя рэаліі і сучаснае словаўжыванне: шырока ўведзены назвы беларускіх населеных пунктаў, імёны і прозвішчы славутых дзеячаў беларускай культуры і літаратуры. У Слоўніку заменены або выдалены прыклады, якія адлюстроўваюць рэаліі савецкай эпохі, так званыя саветызмы: шлях да камунізму, шырыць сацыялістычнае спаборніцтва, у эксплуатацыі сутнасць капіталізму, эканоміка сацыялізму і інш.

Пры падрыхтоўцы 1-га выдання Слоўніка аўтарамі быў скарыстаны вопыт стварэння аднатомнага «Словаря русского языка» С.І. Ожагава (18-е выд., М., 1986, і 23-е выд., выпраўленае, М., 1990), навуковае рэдагаванне якога ажыццяўляла член-карэспандэнт АН СССР Н.Ю. Шведава. У нязначнай ступені быў выкарыстаны «Толковый словарь русского языка» С.І. Ожагава і Н.Ю. Шведавай (3-е выд., М., 1995).

Крыніцамі новага выдання аднатомнага «Тлумачальнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы» паслужылі: фундаментальная картатэка аддзела лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, якая налічвае 3 мільёны картак-слоў, «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» (т. 1—5, Мінск, 1977—1984), «Слоўнік беларускай мовы» пад рэдакцыяй члена-карэспандэнта НАН Беларусі А.А. Лукашанца і доктара філалагічных навук В.П. Русак (Мінск, 2012), «Слоўнік новых слоў беларускай мовы» В.І. Уласевіч і Н.М. Даўгулевіч (Мінск, 2009), «Беларуска-рускі слоўнік=Белорусско-русский словарь» пад рэдакцыяй члена-карэспандэнта НАН Беларусі А.А. Лукашанца (т. 1—3, 4-е выд., перапрацаванае і дапоўненае, Мінск, 2012), «Граматычны слоўнік назоўніка», навуковы рэдактар В.П. Русак (Мінск, 2013), «Граматычны слоўнік дзеяслова», навуковы рэдактар В.П. Русак (Мінск, 2013), «Граматычны слоўнік прыметніка, займенніка, лічэбніка, прыслоўя», навуковы рэдактар В.П. Русак (Мінск, 2013), «Беларуска-рускі тлумачальны слоўнік новых слоў і новых значэнняў слоў» В.І. Уласевіч і Н.М. Даўгулевіч (Мінск,2013). Пры падрыхтоўцы новага выдання даведніка былі выкарыстаны тэксталагічныя матэрыялы Беларускага N-корпуса (bnkorpus.info).

Аўтарамі 1—4-га выданняў Слоўніка з’яўляліся І.М. Бунчук (А, Раб — Разгледзець), М.Н. Крыўко (В, 3, О, П, Рачыны — Рэяць, У, Ш, Ю, Я, Прадмова, раздзел «Звесткі для карыстальнікаў слоўнікам»), З.М. Кудрэйка (Б, І, Й, Л, М, Н, Разгневаны — Распрануць), Н.М. Лявончык (Г, Е, Ё, Ж, К, Распрапагандаваць — Рассяліць, С, Ф, Э), Г.М. Прышчэпчык (Рассячы — Рачулка, Т, X, Ц, Ч), М.Р. Суднік (Д). Выданні Слоўніка выходзілі пад рэдакцыяй члена-карэспандэнта НАН Беларусі М.Р. Судніка і вядучага навуковага супрацоўніка М.Н. Крыўко.

Новае выданне падрыхтавана пад навуковай рэдакцыяй дырэктара Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа, кандыдата філалагічных навук, дацэнта І.Л. Капылова.

Над Слоўнікам працавалі І.Л. Капылоў (Прадмова), М.Н. Крыўко (раздзел «Звесткі для карыстальнікаў Слоўнікам», В, 3, О, П, Рачыны — Рэяць, У, Ш, Ю, Я), А.М. Лапцёнак (Б, Г, Д, М, Т, Ф, X), Т.М. Маракуліна (Прадмова, Е, Ё, Ж, К, Н, Р — Рачулка, Ц,Ч), Н.А. Снігірова (А, І, Л, С, Э).

Аўтары і ўкладальнікі аднатомнага «Тлумачальнага слоўніка беларускай літаратурнай мовы» шчыра ўдзячныя галоўнаму рэдактару выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Л.У. Языковіч за арганізацыю выдання Слоўніка, рэдакцыі навуковага і літаратурнага кантролю ў складзе загадчыка рэдакцыі Г.М. Малей, вядучых навуковых рэдактараў Т.У. Люковіч, С.М. Несцярэнка, А.І. Саламевіча, В.М. Чудаковай за каштоўныя парады і заўвагі пры падрыхтоўцы Слоўніка да друку.

Дапаўненні і праўкі пры падрыхтоўцы двухтомнага выдання ажыццявілі А.М. Лапцёнак, Т.М. Маракуліна, А.А. Марозава, Н.А. Снігірова.

Заўвагі і пажаданні па Слоўніку просьба прысылаць на адрас: 220072, г. Мінск, вул. Сурганава, д. 1, корп. 2, Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа Цэнтра даследаванняў беларускай культуры, мовы і літаратуры НАН Беларусі або на электронны адрас inlinasbel@tut.by.

ЗВЕСТКІ ДЛЯ КАРЫСТАЛЬНІКАЎ СЛОЎНІКАМ

Састаў слоўніка

§ 1. Аднатомны «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» (далей Слоўнік) з’яўляецца даведачнай крыніцай пры вызначэнні семантыкі і значэнняў слоў, кіраўніцтвам для правільнага ўжывання слоў, утварэння форм і правільнага напісання слоў сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Зразумела, што аднатомны Слоўнік не можа адлюстраваць усёй разнастайнасці слоўнікавага складу сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Таму пэўныя катэгорыі слоў у Слоўнік не ўключаюцца.

§ 2. У адпаведнасці з задачамі Слоўніка ў ім, як правіла, не падаюцца:

1) спецыяльныя словы і значэнні, што з’яўляюцца вузкапрафесійнымі тэрмінамі асобнай галіны навукі і тэхнікі, якія неабходны толькі для вузкага кола прадстаўнікоў той ці іншай спецыяльнасці; выключэнне складаюць тыя выпадкі, калі вузкаспецыяльны тэрмін у сваім значэнні цесна звязаны з іншымі значэннямі гэтага слова і дапамагае зразумець яго сэнсавую будову ў цэлым; у некаторых выпадках у Слоўнік уключаецца спецыяльнае слова тады, калі яно з’яўляецца амонімам у адносінах да агульналітаратурнага слова і проціпастаўляецца яму з мэтай пазбегнуць няправільнага разумення тэрміна;

2) дыялектныя словы і значэнні слоў, калі яны не выкарыстоўваюцца шырока ў мове мастацкай літаратуры і не набылі яшчэ статуса літаратурнага слова або значэння слова;

3) словы і значэнні слоў з ярка выражанай афарбоўкай грубасці;

4) устарэлыя словы і значэнні слоў, не запатрабаваныя ў сучаснай моўнай практыцы, а таксама рэдка ўжывальныя і практычна непатрэбныя з пункту погляду сучасных моўных зносін, разумення недалёкай гістарычнай рэчаіснасці або тэкстаў мастацкай літаратуры мінулых часоў;

5) розныя катэгорыі ўласных імён — асабовыя імёны людзей, геаграфічныя назвы, назвы ўстаноў і г.д.; выключэнне складаюць уласныя імёны, што ўваходзяць ва ўстойлівыя спалучэнні як абавязковы кампанент, а таксама назвы асоб, звязаных з рэлігіяй, назвы свят і пад., правапіс якіх змяніўся ў выніку прыняцця Закона «Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі».

§ 3. З мэтай скарачэння аб’ёму Слоўніка і ў той жа час захавання магчымасці ўключыць неабходныя, ужывальныя ў літаратурнай мове словы, некаторыя разрады лексікі змяшчаюцца з асноўным словам у яго гняздзе. Падставай для змяшчэння ў гняздзе служыць не толькі агульнасць паходжання слоў, не толькі прыналежнасць іх да аднаго кораня, а перш за ўсё іх бліжэйшыя словаўтваральныя сувязі ў сістэме сучаснай літаратурнай мовы. Да такіх слоў адносяцца тыя, у якіх новы сэнс ствараецца толькі ў сувязі з прыналежнасцю вытворнага слова да іншай граматычнай катэгорыі ў параўнанні з базавым словам:

1) назоўнікі з агульным значэннем адцягненасці на -асць, -ізна, утвораныя ад прыметнікаў з такім значэннем, напр.: эфеме́рнасць пры ЭФЕМЕ́РНЫ, балбатлі́васць пры БАЛБАТЛІ́ВЫ, крывізна́ пры КРЫВЫ́, кру́тасць і круцізна́ пры КРУТЫ́¹;

2) назоўнікі, утвораныя ад дзеясловаў з нулявым суфіксам і на -нне, -цце, -ка, якія абазначаюць дзеянні, напр.: мале́нне пры МАЛІ́ЦЬ, ты́канне пры ТЫ́КАЦЬ, тынко́ўка і тынкава́нне пры ТЫНКАВА́ЦЬ, падня́цце, падніма́нне і пад’ём пры ПАДНЯ́ЦЬ;

3) назоўнікі памяншальныя, ласкальныя, зніжальныя з рознымі суфіксамі, утвораныя ад назоўнікаў, напр.: паду́шачка пры ПАДУ́ШКА, до́мік і дамо́к пры ДОМ, ша́пачка і шапчы́на пры ША́ПКА;

4) назвы асоб жаночага полу, утвораныя ад адпаведнай назвы па прафесіі, занятку, дзейнасці, грамадскім і сацыяльным становішчы і пад. асоб мужчынскага полу, напр.: кранаўшчы́ца пры КРАНАЎШЧЫ́К, манта́жніца пры МАНТА́ЖНІК, выкла́дчыца пры ВЫКЛА́ДЧЫК;

5) адносныя прыметнікі, якія ўтвораны ад назоўнікаў і дзеясловаў і абазначаюць рознага роду адносіны да прадмета, дзеяння або ўласцівасці і якасці, што вынікаюць з адносін да прадмета, дзеяння, напр.: шко́льны пры ШКО́ЛА, я́блычны пры Я́БЛЫК, каўпа́чны і каўпако́вы пры КАЎПА́К, прамыва́льны, прамыўны́, прамы́вачны і прамы́йны пры ПРАМЫ́ЦЬ;

6) парадкавыя лічэбнікі, утвораныя ад колькасных, напр.: сёмы пры СЕМ, пяцідзяся́ты пры ПЯЦЬДЗЯСЯ́Т;

7) парныя віды дзеяслова (а таксама адна- і мнагакратныя дзеясловы) пры адсутнасці паміж імі якіх-небудзь сэнсавых адрозненняў, акрамя адрознення ў значэнні закончанасці—незакончанасці дзеяння, напр.: незак, выко́пваць пры зак. ВЫ́КАПАЦЬ, зак. зрабі́ць пры незак. РАБІ́ЦЬ, аднакр. во́йкнуць пры незак. ВО́ЙКАЦЬ;

8) уласна-зваротны стан дзеясловаў, г.зн. які мае значэнне пераходу на таго, хто ўтварае дзеянне, напр., звар. галі́цца (г.зн. галіць сябе) пры ГАЛІ́ЦЬ.

§ 4. Калі словы, змешчаныя ў гняздзе, маюць іншыя, уласныя значэнні, якія не вынікаюць непасрэдна, а толькі са словаўтваральных сувязей з базавым словам, то такія словы падаюцца з тлумачэннямі як загалоўныя, са спасылкай на наяўнасць таго ж слова ў гняздзе. Напр., слова го́нка, акрамя значэння адцягненага дзеяння паводле значэння дзеяслова гнаць, мае яшчэ сваё ўласнае значэнне «спаборніцтва ў хуткасці (на аўтамабілях, лыжах і пад.)», таму яно даецца і асобна як загалоўнае: ГО́НКА, -і, ДМ -нцы, ж. 1. гл. гнаць. 2. звычайна мн. (го́нкі, -нак). Спаборніцтва ў хуткасці (на аўтамабілях, лыжах і пад.). Аўтамабільныя гонкі.

§ 5. Некаторыя граматычныя разрады слоў, калі яны належаць да лёгка ўтваральных вытворных слоў, звычайна не падаюцца ў Слоўніку. Да іх адносяцца:

1) многія назвы дзейнай асобы ад дзеясловаў і прыметнікаў на -льнік, -тар, -ец і некаторыя інш.;

2) значная частка прыметнікаў на -аў, -оў, -ын, напр.: бра́таў, камаро́ў, вавёрчын;

3) многія прыметнікі са значэннем аслабленай якасці на -аваты, -яваты, напр.: слабава́ты, цеплава́ты, сінява́ты;

4) шматлікія памяншальныя прыметнікі тыпу блакітненькі, хало́дненькі, малюпа́сенькі;

5) складаныя і прыставачныя словы, калі іх значэнне цалкам вынікае з іх марфемнага складу, напр.: мя́са-мало́чны, суапяку́н, дала́таць (скончыць латаць), нехало́дны і пад. У сувязі з гэтым для даведак у Слоўніку як загалоўныя словы падаюцца прадуктыўныя ў літаратурнай мове першыя часткі складаных слоў і прыстаўкі з тлумачэннем іх значэнняў, напр.: АЭРА..., МОТА..., ЭЛЕКТРА..., ДА..., ЗА..., НЕ... і пад.;

6) многія дзеясловы незакончанага трывання з суфіксамі -ава, -оўва, утвораныя ад прыставачных дзеясловаў закончанага трывання, калі гэты прыставачны дзеяслоў супадае па лексічным значэнні з беспрыставачным дзеясловам незакончанага трывання, напр., збрашуро́ўваць пры наяўнасці незак. БРАШУРАВА́ЦЬ і зак. ЗБРАШУРАВА́ЦЬ;

7) зваротныя дзеясловы залежнага стану, напр.: абмалёўвацца, абмуро́ўвацца, лаві́цца, нараза́цца, парадзі́равацца, прыве́швацца, прыво́дзіцца, саджа́цца, уво́дзіцца, упако́ўвацца і пад.

§ 6. Пры кожным загалоўным і вытворным слове даюцца яго формы; больш падрабязна пра гэта гл. ў §§ 20—34, прысвечаных асобным часцінам мовы.

Спасылачныя словы

§ 7. Каб аблегчыць пошук слова, якое знаходзіцца ў гняздзе, у агульны алфавіт уведзены так званыя спасылачныя словы — словы з гнязда са спасылкай на тое загалоўнае слова, у гняздзе якога знаходзіцца дадзенае вытворнае.

Спасылкі даюцца ў наступных выпадках:

1) калі словы пачынаюцца з розных літар, напр.: АДЫ́ЧНЫ гл. ода; АМІ́ЧНЫ гл. ом; НАБАЛЬЗАМА́ВАЦЬ гл. бальзамаваць;

2) калі словы пачынаюцца на адну і тую ж літару, спасылкі даюцца:

а) пры нерэгулярных, рэдкіх ці адразу некалькіх марфалагічных або фанетычных чаргаваннях, якія адрозніваюць пачатак слоў; такія словы, як правіла, знаходзяцца на далёкім паводле алфавіта месцы ад сваіх утваральных, напр., ВО́ДНЫ гл. вада. Могуць быць выпадкі, калі адно вытворнае слова адразу спасылаецца на некалькі базавых слоў, напр.: РАЗМЕ́Н гл. размяніць, размяняцца, размяняць; ЖАРДЗЯНЫ́ гл. жардзіна, жэрдка;

б) калі ў спасылачным слове, акрамя словаўтваральнага, ёсць іншае значэнне (або значэнні); у дадзеным выпадку спасылачным з’яўляецца не слова, а толькі яго першае значэнне, а іншыя значэнні падаюцца самастойна пасля першага спасылачнага. Напрыклад, вытворны назоўнік шалёўка як назва дзеяння паводле дзеяслова шалява́ць стаіць у гняздзе гэтага дзеяслова, але, акрамя гэтага, слова мае яшчэ тры сваіх значэнні, г.зн. слова шалёўка даецца як загалоўнае, тлумачэнні значэнняў даюцца пад лічбамі 2, 3, 4, а за лічбай 1 даецца спасылачны назоўнік: ШАЛЁ́ЎКА, -і, ДМ -ўцы, ж. 1. гл. шаляваць. 2. зб. Тонкія дошкі, якія ідуць на абшыўку драўляных пабудоў, а таксама абшыўка з такіх дошак. 3. мн. -і, -лёвак. Адна з такіх дошак. 4. Накладныя планкі вакол акна, дзвярэй;

в) у выпадках, калі вытворнае слова мае паказаны ў слоўніку амонім, напр.: ЗАБО́Й² гл. забіць¹; КАНЁК² гл. канькі.

Тлумачэнне значэння слова

§ 8. У Слоўніку значэнне слова раскрываецца ў кароткай дэфініцыі, дастатковай для разумення самога слова і яго ўжывання.

Аб’ём аднатомнага Слоўніка не дазваляе ў поўнай меры і колькасці падаваць у ім абсалютна ўсе значэнні слова і асабліва адценні значэнняў, якія ёсць у літаратурнай мове і як гэта пададзена ў пяцітомным ТСБМ. У дадзеным Слоўніку кароткія азначэнні для слоў з адным ці некалькімі значэннямі ахопліваюць, як правіла, толькі тыя значэнні (у іх ліку і пераносныя), што ўсталяваліся ў літаратурнай мове і ўласцівы сучаснаму агульнаму ўжыванню. У Слоўніку многія значэнні слова і адценні значэнняў аб’ядноўваюцца ў адно значэнне дзякуючы больш шырокаму тлумачэнню, азначэнню.

Асобныя значэнні ў шматзначных словах раздзяляюцца арабскімі лічбамі, а адценні ў значэнні, калі яны ёсць, кропкай з коскай (;).

§ 9. У словах, аднолькавых або блізкіх па значэнні, асноўнае тлумачэнне даецца звычайна пры найбольш ужывальным слове ў мове ці пры найбольш істотным слове ў тых або іншых адносінах сярод блізкіх па сэнсе слоў. У астатніх словах такога рада, калі няма дадатковых адценняў, замест тлумачэння даецца толькі тое слова, пры якім маецца тлумачэнне, з указаннем «тое, што і...»: КАНФЕ́СІЯ... Тое, што і веравызнанне.

Калі такія словы адрозніваюцца стылістычна, колам сваіх ужыванняў, то гэта адзначаецца асобнай паметай (гл. пра гэта яшчэ і § 11), напр.: ВЯЛІ́КАСЦЬ ... 1. Тое, што і веліч (у 2 знач.); ГРЫ́ФЕЛЬ... 2. Тое, што і графіт (у 2 знач.); КА́ЗАНЬ... Тое, што і казанне (у 2 знач.).

Словы, якія маюць аднолькавае значэнне і з’яўляюцца словаўтваральнымі, фанетычнымі, акцэнталагічнымі, фанетыка-акцэнталагічнымі, марфалагічнымі варыянтамі, прыводзяцца побач праз злучнік «і» і маюць агульнае азначэнне, напр.:ШТУРХАНЕ́Ц, -нца́, мн. -нцы́, -нцо́ў, м. і ШТУРХА́ЛЬ, -я́,мн. -і́; -ёў, м.; АГЛАБІ́ЛЬНА, -а, мн. -ы, -аў, н. і АГЛАБІ́НА, -ы,мн. -ы, -бі́н, ж.; ЗУБРАНЯ́ і ЗУБРАНЁ, -ня́ці, мн. -ня́ты, -ня́т,н.; ВЯСНО́Й і ВЯСНО́Ю, прысл.; ГАЙДА́ЦЬ, -а́ю, -а́еш, -а́е і ГО́ЙДАЦЬ, -аю, -аеш, -ае; незак.; СУ́ПРАЦЬ і СУПРО́ЦЬ, прысл. і прыназ. Словы, якія маюць розныя значэнні, але супадаюць арфаграфічна і арфаэпічна і з’яўляюцца амонімамі, падаюцца асобна як загалоўныя словы з лічбавымі паказчыкамі ўверсе справа, напр.: ЖАХ¹ і ЖАХ², КЛУБ¹, КЛУБ² і КЛУБ³.

§ 10. Тлумачэнні слоў даюцца па магчымасці коратка, у разліку на тое, што словы, якія ўваходзяць у тлумачэнне, растлумачаны на сваім месцы і могуць быць лёгка знойдзены; напр., у слове ЗААТЭ́ХНІК, -а, мн. -і, -аў, м. Спецыяліст па заатэхніі — значэнне слова «заатэхнія» не раскрываецца, бо яго можна знайсці падзагалоўным словам ЗААТЭ́ХНІЯ Калі тлумачэнне слова даецца праз мнагазначнае слова, то пасля гэтага слова ў дужках ідзе ўказанне, якое са значэнняў мнагазначнага слова маецца на ўвазе, напр., ЭСТЭ́Т... Прыхільнік эстэтызму (у 1 знач.).

Аналагічна, калі вытворнае слова ў гняздзе адносіцца не да ўсіх значэнняў мнагазначнага слова, пасля вытворнага слова даецца ў дужках указанне, да якога значэння мнагазначнага загалоўнага слова яно адносіцца, напр., ЭНЕ́РГІЯ, -і, ж. 1. Адна з асноўных уласцівасцей матэрыі — мера яе руху, а таксама здольнасць выконваць работу. 2. Рашучасць і настойлівасць у рабоце, дзеяннях. || прым. энергеты́чны, -ая, -ае (да 1 знач.).

Характарыстыка ўжывання слова

§ 11. Значная частка слоў стылістычна нейтральная, г.зн. можа ўжывацца ў любых відах вуснай і пісьмовай мовы, не надаючы ёй ніякіх стылістычных адценняў. Але ў літаратурнай мове ёсць шмат лексікі, што адносіцца да розных стыляў, з’яўляецца рознай па характары і сферы свайго ўжывання. Таму пры словах, што маюць патрэбу ў той або іншай характарыстыцы ў гэтых адносінах, даюцца асаблівыя паметы. Яны ставяцца ў дужках перад тлумачэннем значэння, калі слова мае адно значэнне або калі памета адносіцца да ўсіх значэнняў мнагазначнага слова. Калі ж памета адносіцца да аднаго ці толькі да некаторых значэнняў мнагазначнага слова, то яна ставіцца пасля тлумачэнняў дужках, напр., ДЗЯЎБЦІ́... 4. перан. Бесперапынна паўтараць адно і тое ж (разм.).

Калі пры вытворных словах у гняздзе няма сваіх памет, то гэта азначае, што яны па характары ўжывання аднолькавыя з асноўным словам.

Патрэбныя паметы даюцца і пры ілюстрацыйных прыкладах, і пры ўстойлівых словазлучэннях.

Бываюць выпадкі, калі ў дужках стаяць дзве паметы, гэта азначае, што ў слове (ці значэнні) спалучаюцца розныя стылістычныя характарыстыкі, якія дапаўняюць адна адну, напр. (разм., груб.) — размоўнае з грубым адценнем. Калі ж дзве паметы спалучаны злучнікам «і», напр. (уст. і іран.), гэта азначае, што ў адных кантэкстах слова ўжываецца як устарэлае, у другіх яно можа надаваць мове адценне іроніі.

§ 12. Паметы, якія ўказваюць на стылістычную характарыстыку слова:

(кніжн.), г.зн. кніжнае; азначае, што слова характэрна для кніжнага, пісьмовага выкладу; нярэдка гэтыя словы, пераважна іншамоўныя па паходжанні, з’яўляюцца сінонімамі да слоў нейтральных;

(высок.), г.зн. высокае; азначае, што слова надае мове адценне ўрачыстасці, прыўзнятасці; уласціва публіцыстычнай, аратарскай і паэтычнай мове;

(нар.-паэт.), г.зн. народнапаэтычнае; азначае, што слова захоўвае сваю вусна-паэтычную афарбоўку і, нягледзячы на тое што яно ўжываецца ў літаратурнай мове (звычайна паэтычнай),яно не зліваецца з літаратурнай лексікай цалкам (часта такія словы ўжываюцца як сродак стылізацыі);

(паэт.), г.зн. паэтычнае; азначае, што слова характэрна для ўрачыста-ўзнёслай паэзіі і прозы і блізкае па ўжывальнасці да слоў, забяспечаных у слоўніку паметай (высок.);

(афіц.), г.зн. афіцыйнае; азначае, што слова ўласціва мове афіцыйных зносін, а таксама канцылярска-адміністрацыйнай мове;

(разм.), г.зн. размоўнае; азначае, што слова ўласціва штодзённай, размоўнай мове, служыць характарыстыкай з’явы ў коле бытавых зносін; яно не выходзіць за нормы літаратурнага словаўжывання, але надае мове прастату;

(груб.), г.зн. грубае; (пагард.), г.зн. пагардлівае; (зневаж.), г.зн. зневажальнае; (неадабр.), г.зн. неадабральнае; (асудж.), г.зн. асуджальнае; (незадав.), г.зн. незадавальняльнае; (лаянк.), г.зн. лаянкавае; (іран.), г.зн. іранічнае; (жарт.), г.зн. жартаўлівае — гэтыя паметы азначаюць, што слова ўтрымлівае ў сабе адпаведную эмацыянальную, выразную ацэнку названай з’явы.

§ 13. Памета (спец.), г.зн. спецыяльнае; ёю абазначаецца прыналежнасць слова да пэўнага кола прафесійнага (тэхнічнага, навуковага і пад.) ужывання.

§ 14. Памета (уст.), г.зн. устарэлае; указвае, што слова з’яўляецца ўстарэлым, што яно выйшла з шырокага ўжытку, але яшчэ даволі добра вядомае ў сучаснай літаратурнай мове, а таксама па мастацкіх творах пачатку 20 ст. Памета (гіст.), г.зн. гістарычнае; указвае, што слова ўжываецца ў літаратуры, якая мае дачыненне да фактаў гісторыі, хоць сама рэалія — з’ява мінулых эпох.

§ 15. Сфера ўжывання, якая адначасова служыць і ўдакладненню значэння слова, вызначаецца таксама змяшчэннем перад тлумачэннем рознага роду паясненняў, напр.: у фізіцы, у фальклоры, у народных павер’ях і пад.

Прыклады, тэрміналогія і фразеалогія

§ 16. Пасля тлумачэння значэння слова ў некаторых выпадках даюцца прыклады, якія ілюструюць яго ўжыванне ў мове; яны дапамагаюць больш дакладна зразумець значэнне слова і спосабы яго ўжывання. У якасці прыкладаў даюцца кароткія фразы, найбольш ужывальныя спалучэнні слоў, а таксама прыказкі, прымаўкі, іншыя народныя выслоўі, вобразныя выразы. У Слоўніку прыводзяцца найбольш тыповыя словаспалучэнні, якія ілюструюць сінтаксічныя сувязі слова, паказваюць ужыванне дадзенага слова з тымі або іншымі дапаўненнямі, азначэннямі, прыназоўнікамі і г.д. Калі слова ў ілюстрацыі супадае з зыходнай формай загалоўнага слова (напр., калі гэта назоўнік — у назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду, калі дзеяслоў — у інфінітыве і пад.), то яно даецца скарочана — адной першай літарай з кропкай.

§ 17. У Слоўніку размяжоўваюцца тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні. Тэрміналагічныя спалучэнні змяшчаюцца пасля семантычнай характарыстыкі слова і прыкладаў за знакам○ (кружок) з тлумачэннем, напр., САД ... ○ Дзіцячы сад — выхаваўчая ўстанова для дзяцей дашкольнага ўзросту. У тых выпадках, калі ў слове маюцца і тэрміналагічныя, і фразеалагічныя спалучэнні, першымі падаюцца тэрміналагічныя спалучэнні.

Фразеалагічныя спалучэнні (інакш — фразеалагізмы) таксама, як і тэрміналагічныя, падаюцца пасля тлумачэння значэнняў і ілюстрацыйных прыкладаў (а таксама, магчыма, і пасля вытворных слоў у гняздзе) за знакам ◊ (ромб). Яны суправаджаюцца тлумачэннем, а калі патрэбна, і стылістычнымі паметамі, напр.: НАСТА́ВІЦЬ... ◊ Наставіць на розум — даць разумную параду; навучыць чаму-н. добраму; СВЕТ ... ◊ У белы свет як у капейку (разм.) — без мэты, не ведаючы куды (ісці, ехаць і пад.).

Калі якое-н. слова ў літаратурнай мове сустракаецца толькі ва ўстойлівым або тэрміналагічным выразе і незалежна ад яго не ўжываецца, то значэнне такога слова не тлумачыцца. У гэтым выпадку слова даецца як загаловачнае (з прывядзеннем форм, калі яны ёсць), пасля яго ставіцца двукроп’е, прыводзіцца выраз, у якім знаходзіцца гэта слова, і даецца тлумачэнне гэтага вы разу, напр.: ЛЫ́НДЫ. У выразе: лынды біць (разм.) — гультаяваць, бяздзейнічаць, займацца пустымі справамі; СТЭ́РЛІНГ, -а, мн. -і, -аў, м. У выразе: фунт стэрлінгаў — грашовая адзінка Вялікабрытаніі, роўная 100 пенсам.

Націск

§ 18. Націск у Слоўніку абазначаецца штрыхом над галоснай, напр.: КУ́РЫЦА, ВЫ́ПАДАК, е́герскі.

У беларускай мове націск рухомы, не звязаны з канкрэтным складам у слове. У пераважных выпадках гэта датычыць асабовых форм дзеяслова, ускосных склонаў назоўнікаў, канчаткаў назоўнікаў, склонавых форм займеннікаў. Рухомасць націску ў слове паказваецца абавязкова, напр.: ЗАВЯРШЫ́ЦЬ, -вяршу́, -ве́ршыш, -ве́ршыць; -ве́ршаны; ВОЎК, ваўка́ і во́ўка, мн. ваўкі, ваўко́ў; ТВОЙ, твайго́, м.; твая́, тваёй, ж.; тваё, твайго́, н.; мн. твае́, тваі́х.

Калі формы аднаго слова ў розных значэннях маюць неаднолькавы націск, то гэта ўказваецца пасля лічбы перад тлумачэннем, напр.: ВЯЗ... 1. мн. вя́зы, -аў... 2. мн. вязы́, -о́ў; ЗУБ...1. мн. зу́бы і (з ліч. 2, 3, 4) зубы́, зубо́ў ... 2. мн. зубы́, -о́ў.

У ілюстрацыйных прыкладах і фразеалагічных спалучэннях націск, як правіла, не даецца, калі словы, што ўваходзяць у іх, захоўваюць свой звычайны націск. Ён даецца толькі ў асаблівых выпадках, калі могуць узнікнуць цяжкасці.

Аднаскладовыя словы знакам націску не пазначаюцца. У складаных словах ставіцца адзін націск, напр.: АБАРАНАЗДО́ЛЬНЫ, БУРАКАЎБО́РАЧНЫ, бо ў першай частцы маецца толькі так званы пабочны націск.

У складаных словах, якія пішуцца праз дэфіс, могуць быць адзін ці два націскі, што ў кожным такім слоўнікавым артыкуле спецыяльна адзначаецца; пры гэтым першы націск заўсёды пабочны, другі — галоўны, напр.: ХТО-НЕ́БУДЗЬ, чаго́-не́будзь.

Літара ё паказвае адначасова і вымаўленне (ё, а не е), і месца націску. Таму значок націску над ё не ставіцца, напр.: ЁЛКА, ЛЁТЧЫК. Толькі ў некаторых складаных словах, у якіх націск не на ё, значок ставіцца над націскной галоснай, напр.: ЛЁНАЦЕРАБІ́ЛКА, ЦЁМНАВАЛО́СЫ.

Пра паходжанне слоў

§ 19. За час шматвяковых зносін з іншымі народамі беларуская літаратурная мова засвойвала словы іншамоўнага паходжання. Са старажытных часоў у сучаснай мове захаваліся словы галоўным чынам грэчаскага і цюркскага паходжання, з сярэдневяковага і пазнейшага часу — словы з польскай, літоўскай, лацінскай і іншых заходнееўрапейскіх моў. Новаўтварэнні (інакш — неалагізмы) апошніх дзесяцігоддзяў адносяцца пераважна да інтэрнацыянальнай лексікі.

У сучаснай беларускай літаратурнай мове ёсць шмат слоў, пераважна навуковых і тэхнічных тэрмінаў, не запазычаных, а ўтвораных на беларускай моўнай глебе з раней запазычаных слоў пры дапамозе суфіксаў або прыставак, напр., МЕТРА́Ж. Ёсць многа слоў, утвораных са спалучэнняў беларускіх і іншамоўных элементаў, напр.: паланіза́цыя, ЛІСТА́Ж; многія з падобных слоў цалкам запазычваліся беларускай мовай з рускай. Такім чынам, іншамоўныя словы і словы з іншамоўнымі элементамі разнастайныя паводле свайго паходжання.

Слоўнік не дае звестак пра паходжанне слоў, бо не ставіць перад сабой этымалагічных задач, а імкнецца толькі паказаць нормы сучаснага словаўжывання. Характар запазычаных бела рускай мовай слоў розны. Адны з іх праніклі ў шырокі народны ўжытак, замацаваліся ў мове і не маюць у ёй свайго адпаведна га беларускага слова. Другія ўласцівы толькі вузкім сферам ужывання, спецыяльнай тэрміналогіі, кніжнаму стылю і інш. Пры ўсіх такіх словах стаяць адпаведныя паметы ці спецыяльныя тлу мачэнні, якія характарызуюць сферу іх ужывання.

Звесткі пра паходжанне слоў даюцца (пасля тлумачэння) толькі ў тых выпадках, калі яны памагаюць больш дакладна зразумець значэнне слова, напр., БУДЫ́ЗМ... [па імені яе заснавальніка Буды].

Граматычныя разрады слоў

§ 20. Прыналежнасць слова да таго або іншага граматычна га разраду (часціны мовы) абазначаецца ці непасрэдна паметамі займ., ліч., прысл., часц., прыназ., выкл., пабочн. сл. (гл. спіс умоўных скарачэнняў), ці непасрэдна ўказаннем яго форм (словазмянення). Так, прыналежнасць слова да дзеясловаў бачная з указання на формы змянення і з указання трывання (зак., незак.), да прыметнікаў — з родавых канчаткаў. Словы тыпу «ШКАДА́», якія ўжываюцца ў ролі выказніка і абазначаюць розны стан, забяспечаны паметай безас., у знач. вык.

§ 21. Формы слоў прыводзяцца звычайна скарочана, пачынаючы з той літары, пасля якой змяняецца абрыс слова ў дадзенай форме або пачынаючы з якой у форме слова мяняецца націск, напр.: КУ́ФАР, -фра (родны склон); ДАЧКА́, ДМ дачцэ́ (пераход к у ч у давальным і месным склонах); ШАТРАВА́ЦЬ, -ру́ю, -ру́еш, -ру́е; -ру́й (1, 2 і 3 ас. і форма загаднага ла ду). Калі змены слоў пачынаюцца ў межах першых літар, то формы не скарачаюцца, напр., пень, пня.

§ 22. Калі ў якім-небудзь са значэнняў мнагазначнага слова ёсць дадатковыя граматычныя прыметы ці фармальныя адрозненні ад тых граматычных указанняў, што прыводзяцца пасля за галоўнага слова, то гэта паказваецца шляхам змяшчэння пасля арабскай лічбы адпаведных звестак. Так, у назоўнікаў адзначаецца, напрыклад, ужыванне дадзенага значэння толькі ў множным ліку ці толькі ў форме канкрэтнага склону. У дзеясловаў адзначаюцца, напрыклад, абмежаванні ва ўжыванні форм асобы, адносіны да безасабовасці.

§ 23. У выпадку, калі ў літаратурнай мове маюцца два варыянты форм, Слоўнік фіксуе гэтыя варыянты, прычым на першым месцы даецца варыянт, які рэкамендуецца як норма, а на другім — дапушчальны варыянт, напр.: ПЕРАПЛЫ́СЦІ і ПЕРА ПЛЫ́ЦЬ, ВАЎЧАНЯ́ і ВАЎЧАНЁ, АРАНГУТА́Н і АРАНГУТА́НГ.

Назоўнікі

§ 24. Назоўнікі даюцца ў назоўным склоне адзіночнага ліку, за назоўнікам указваецца канчатак роднага склону адзіночнага ліку, пасля даюцца канчаткі назоўнага і роднага склонаў множнага ліку (формы множнага ліку не прыводзяцца, калі канкрэтны назоўнік іх не мае), затым указваецца род назоўніка: м. — мужчынскі; ж. — жаночы, н. — ніякі, напр.: Я́БЛЫК, -а, мн. -і, -аў, м.; ПЛА́ЗМА, -ы, ж. Калі мнагазначны назоўнік ва ўсіх сваіх значэннях можа ўжывацца і ў адзіночным, і ў множным ліку, прычым у якім-небудзь пэўным значэнні ўжываецца толькі ў множным ліку ці звычайна (або пераважна) у множным ліку, то ўказанне на гэта прыводзіцца пры значэнні, а перад першым значэннем даюцца формы назоўнага і роднага склонаў множнага ліку, напр.: КАНЕ́Ц, -нца́, мн. -нцы́, -нцо́ў, м. ... 6. толькі мн.; КАНА́Л, -а, мн. -ы, -аў, м. ... 5. звычайна мн. Калі ж мнагазначны назоўнік не ва ўсіх сваіх значэннях можа ўжывацца ў множным ліку або пераважна ў множным ліку, а толькі ў некаторых, то формы назоўнага і роднага склонаў множнага ліку перад нумарам 1 не даюцца, а паказваюцца толькі пры неабходных значэннях пасля арабскай лічбы нумара гэтых значэнняў, напр.: ЗАКУ́СКА, -і, ДМ -ку́сцы, ж. 1.... 2. мн. -і, -сак; ІІРЫШЧЭ́ПКА, -і, ДМ -пцы, ж. 1.... 2. мн. -і, -пак. У назоўнікаў агульнага роду паказваецца словазмяненне ў абодвух родах (мужчынскім і жаночым), напр.: ПЛА́КСА, -ы, ДМ -у, Т -ам, м.; ДМ -е, Т -ай (-аю), ж., мн. -ы, -аў; ЦІХО́НЯ, -і, ДМ -ю, Т -ем, м.; ДМ -і, Т -яй (-яю), ж., мн. -і, -хонь. Іншы раз у агульнародавых назоўнікаў канчаткі ў абодвух родах могуць супадаць, тады артыкул афармляецца наступным чынам: СІРАТА́, -ы́, ДМ -раце́, Т -о́й (-о́ю), мн. сіро́ты і (з ліч. 2, 3, 4) сіраты́, -ро́т, м. і ж.; СКУПЯНДА́, -ы́, ДМ -дзе́, Т -о́й (-о́ю), мн. скупе́нды і (з ліч. 2, 3, 4) скупянды́, скупе́ндаў, м. і ж.

§ 25. У беларускай літаратурнай мове ёсць шмат выпадкаў, калі назоўнік у назоўным склоне множнага ліку без колькасных лічэбнікаў 2, 3, 4 мае адну форму, а ўжываючыся з гэтымі лічэбнікамі — другую. Такія выпадкі абавязкова адзначаюцца ў слоўніку, напр.: ВЯДРО́, -а́, мн. вёдры і (з ліч. 2, 3, 4) вядры́, вёдзер, вёдраў і вядзёр, н.; ВЯРСТА́, -ы́, ДМ -сце́, мн. вёрсты і (з ліч. 2, 3, 4) вярсты́, вёрст і -аў, ж.; ДЗЯЎЧЫ́НА, -ы, мн. дзяўча́ты і (з ліч. 2, 3, 4) дзяўчы́ны, -чат, ж.; ДВАРАНІ́Н, -а, мн. -ра́не і (з ліч. 2, 3, 4) дварані́ны, -ра́н, м.; КУ́РЫЦА, -ы, мн. ку́ры і (з ліч. 2, 3, 4) ку́рыцы, -рэй, ж.; ЯРМО́, -а́, мн. я́рмы і (з ліч. 2, 3, 4) ярмы́, -аў, н. Для беларускай літаратурнай мовы характэрны выпадкі, калі формы назоўнікаў у назоўным склоне множнага ліку без колькасных лічэбнікаў 2, 3,4 і формы з гэтымі лічэбнікамі супадаюць арфаграфічна і адрозніваюцца толькі месцам націску. У формах, якія ўжываюцца толькі з лічэбнікамі 2, 3, 4, націск на канчатку. Такія выпадкі абавязкова адзначаюцца ў слоўніку, напр.: КРЫСО́, -а́, мн. кры́сы і (з ліч. 2, 3, 4) крысы́, кры́саў, н.; ДЗІРА́, -ы́, мн. дзі́ры і (з ліч. 2, 3, 4) дзіры́, дзір, ж.; РУКА́, -і́, ДМ руцэ́, мн. ру́кі і (з ліч. 2, 3, 4) рукі́, рук, ж.; СТРУНА́, -ы́, мн. стру́ны і (зліч. 2, 3, 4) струны́, струн, ж.

§ 26. У назоўным склоне множнага ліку падаюцца назоўнікі, якія або зусім не маюць адзіночнага ліку, або ўжываюцца пераважна ў множным ліку. У першым выпадку пасля назоўнага склону ўказваецца толькі форма роднага склону множнага ліку, напр., НАЖНІ́ЦЫ, -ніц. У другім выпадку, акрамя роднага скло ну множнага ліку, указваюцца і формы назоўнага і роднага склонаў адзіночнага ліку, напр.,ЧАРАВІ́КІ, -аў, адз. чараві́к, -а, м.

§ 27. Пры зборных назоўніках даецца памета зб., напр.: СУ́ЧЧА, -а, н., зб.; ВЯРБНЯ́К, вербняку́, мн. вербнякі́, вербняко́ў, м., зб. Калі назоўнік ужываецца і ў значэнні зборнасці, і ў значэнні нязборнасці, гэта ўказваецца наступным чынам: ГА́ЛЬКА, -і, ДМ -льцы, ж., таксама зб.

Прыметнікі

§ 28. Прыметнікі даюцца ў назоўным склоне мужчынскага роду ў поўнай форме, напр.: ВЯСЁЛЫ, -ая, -ае; ЗЯЛЁНЫ, -ая, -ае; ЦУДО́ЎНЫ, -ая, -ае; аве́чы, -ая, -ае (у артыкуле АВЕ́ЧКА). Калі мужчынскі род не ўжываецца ці ўжываецца рэдка, гэта адзначаецца ў адпаведных выпадках.

§ 29. Кароткія формы даюцца пасля загалоўнага прыметніка з яго формамі, напр.: ВІДНЫ́, -а́я, -о́е; відзён, відна́, відно́; мн. відны́; ГО́ЛЫ, -ая, -ае; гол, -а; КАРО́ТКІ, -ая, -ае; -так, -тка. Кароткія формы ніякага роду даюцца ў тым выпадку, калі яны напісаннем ці націскам адрозніваюцца ад жаночага роду (як у выпадку пры слове ВІДНЫ́).

§ 30. Ступені параўнання даюцца ў выпадках, калі яны адрозніваюцца ад звычайных спосабаў іх утварэння. Вышэйшая сту пень змяшчаецца пасля форм роду. Найвышэйшая ступень па даецца, у выпадку неабходнасці, за вышэйшай ступенню, напр., ВЯЛІ́КІ, -ая, -ае; бо́льшы; найвялікшы, найбо́льшы.

Лічэбнікі

§ 31. Колькасныя лічэбнікі даюцца ў назоўным склоне з формамі роднага склону, а таксама іншых склонаў, калі яны маюць адхіленні ў параўнанні з родным склонам у сваім утварэнні і адрозніваюцца месцам націску. Парадкавыя лічэбнікі даюцца як вытворныя пры колькасных, напр., ДВА́ЦЦА́ЦЬ, -і; -ццю́, ліч. кольк.... || парадк. двацца́ты, -ая, -ае.

Займеннікі

§ 32. Скланяльныя займеннікі даюцца ў назоўным склоне і, калі яны маюць формы роду, у мужчынскім родзе з прывядзеннем неабходных склонавых і іншых родавых форм. Яны забяспечваюцца паметай займ. і ўказаннем разраду: прынал., неазнач. і г.д.

Дзеясловы

§ 33. Дзеясловы даюцца ў інфінітыве. Дзеяслоўныя фор мы падаюцца скарочана ў адпаведнасці з правіламі скарачэння (гл. § 21). Пасля загалоўнага слова ўказваюцца канчаткі 1, 2 і 3 асобы адзіночнага ліку цяперашняга (у дзеясловаў незакончанага трывання) або будучага простага (у дзеясловаў закончанага трывання) часу. Формы множнага ліку прыводзяцца, калі ў іх утварэнні ёсць адрозненні ад парадыгматычных форм адзіночнага ліку. Калі форма 1 асобы ці формы 1 і 2 асобы не ўтвараюцца або рэальна не ўжываюцца (бываюць выпадкі, асабліва ў многапрыставачных дзеясловах, што формы 1 і 2 асобы не ўжываюцца толькі ў адзіночным ліку), то гэта ўказваецца і даюцца толькі ўжывальныя формы. Пры безасабовых дзеясловах прыводзіцца толькі форма 3 асобы адзіночнага ліку і даецца па мета безас. Пасля асабовых форм дзеяслова пры неабходнасці (калі ёсць адрозненні ва ўтварэнні і націску) даюцца формы прошлага часу, формы загаднага ладу, дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу пры пераходных дзеясловах, напр.: АРГАНІЗАВА́ЦЬ, -зу́ю, -зу́еш, -зу́е; -зу́й; -зава́ны; ПРЫНЕ́СЦІ, -нясу́, -нясе́ш, -нясе́; -нясём, -несяце́, -нясу́ць; -нёс, -не́сла; -нясі; -не́сены.

Формы загаднага ладу даюцца ў слоўніку не пры ўсіх дзеясловах, а звычайна тады, калі яны адрозніваюцца фанетычна і арфаграфічна ў асноўным ад дасуфіксальнай часткі інфінітыва і могуць узнікаць цяжкасці пры іх утварэнні. Напрыклад, у слоў ніку падаюцца формы загаднага ладу пры дзеясловах БАЯ́ЦЦА (бо́йся), БУДАВА́ЦЬ (буду́й), БУРЧА́ЦЬ (бурчы́), ВЕ́ЗЦІ (вязі́), ВЯЗА́ЦЬ (вяжы́), ДРАЦЬ (дзяры́), Е́ХАЦЬ (едзь), ЗАГАРНУ́ЦЬ (загарні́), ЗАГАРЭ́ЦЬ (загары́), ЗАПРЭ́ГЧЫ (запражы́), ЗРАШЭ́ЦІЦЬ (зрашэ́ць), ІРВА́ЦЬ (ірві́), КАЗА́ЦЬ (кажы́), КАЛО́ЦЬ (калі́), ЛЯЦЕ́ЦЬ (ляці́), МА́ЗАЦЬ (маж), НЕ́СЦІ (нясі), РАСЦЕ́РЦІ (разатры́), РАСЧА́ЦЬ (разачні́), СВІСТА́ЦЬ (свішчы́), СЕ́ЯЦЬ (сей), СКАКА́ЦЬ (скачы́), СЦЕРАГЧЫ́ (сцеражы́), ТАПТА́ЦЬ (тапчы́), УЗЛЕ́ЗЦІ (узле́зь), УСПАЎЗЦІ́ (успаўзі́), УСЫ́ПАЦЬ (усы́п), ХРУСЦЕ́ЦЬ (хрусці́), ЦЯРПЕ́ЦЬ (цярпі́), ШУМЕ́ЦЬ¹ (шумі́) і г.д. У той жа час, напрыклад, пры дзеясловах АБЯЦА́ЦЬ, ВАДЗІ́ЦЬ, ВАЗІ́ЦЬ, ВАРУШЫ́ІЦЬ, ВАРЫ́ЦЬ, ЗАПАЛІ́ЦЬ, КАЦІ́ЦЬ, КАЧА́ЦЬ, МЯНЯ́ЦЬ, СІНІ́ЦЬ, СКАЗІ́ЦЬ, СКВА́РЫЦЬ, СЛУ́ХАЦЦА, УХІЛІ́ЦЦА адпаведныя формы загаднага ладу абяца́й, вадзі ́, вазі ́, варушы́, вары́, запалі ́, каці ́, кача́й, мяня́й, сіні ́, сказі ́, сквар, слу́хайся, ухілі ́ся адсутнічаюць.

Пасля форм указваецца прыналежнасць да дзеяслоўнага трывання: зак., незак. Затым паказваецца, калі патрэбна, моцнае кіраванне дзеяслова, г.зн. якога склону ён патрабуе, што абазначаецца склонавымі пытаннямі: каго-чаго (родны склон), каму-чаму (давальны склон), каго-што (вінавальны склон), кім-чым (творны склон), пры кім-чым (месны склон); кіраванне з прыназоўнікамі абазначаецца адпаведна у каго-чаго, у што, перад кім-чым і пад. Калі дзеяслоў кіруе толькі адушаўлёным назоўнікам, то ў склонавым пытанні даецца толькі займеннік хто (каго, кім і г.д.), а ў вінавальным склоне каго (што) для адрознення з родным. Калі дзеяслоў кіруе толькі неадушаўлёным назоўнікам, то ў склонавым пытанні даецца толькі займеннік што (чаго, чым і г.д.).

Прыслоўі і прэдыкатывы

§ 34. Прыслоўі на -а, па-...ску (напр., до́ўга, па-сябро́ўску), утвораныя ад прыметнікаў, прыводзяцца ў артыкуле адпаведна га прыметніка ў якасці ілюстрацыйнага прыкладу. Тое самае ад носіцца і да прэдыкатыўных прыслоўяў (прэдыкатываў) на -а, напр., СУ́МНЫ... С. чалавек. Сумныя вочы. Мне сумна (у знач. вык.). Калі ж прыслоўе або прэдыкатыў на -а маюць свае спецыфічныя значэнні, якіх няма ў базавага прыметніка, то яны могуць давацца асобным артыкулам (гл., напр., словы БЛА́ГА, БРЫ́ДКА, ВА́РТА², ПАРАЎНА́ЛЬНА, ПО́ЗНА, ПРА́МА, РО́ЗНА, СТРО́МА² і інш.). Асобнымі артыкуламі даюцца таксама прыслоўі і прэдыкатывы на -а, у якіх адсутнічае суадносны прыметнік (напр.: ПАЎЗВО́ДНА, СКО́СА, СКРЫ́ВА, СО́РАМНА, СУМЫ́СНА, ШКАДА́, ШКО́ДА² і інш ), а таксама прыслоўі на -а неадпрыметнікавага ўтварэння (напр.: БО́ЯЗНА, ДАСУ́ХА, ДАТЛА́, ДУБКА́, ЗА́ГАДЗЯ, ЗАДАРМА́, ЗАМА́ЛА, ЗАНА́ДТА, ЗАРА́НА, ЗА́ЎТРА, ЗАЎЧО́РА, ЗДАЎНА́, ІЛЬГА́, НА́ГАЛА, НА́ГЛУХА, НІ́ЦМА, РА́НА², РО́ЎМА, СПЯРША́, СТАРЧМА́, СТО́ЙМА, УЧО́РА і некаторыя інш.). Прыслоўі і прэдыкатывы іншых утваральных тыпаў даюцца як асобныя словы са сваімі ўласнымі граматычнымі характарыстыкамі і тлумачэннямі.