Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Вы́даба ’сукупнасць хатніх рэчаў, патрэбных гаспадыні’ (ст.-дар., Нар. сл.), вы́дабіць ’выштукаваць, вымеркаваць’ (дзярж., Нар. сл.). Да даба (гл.); параўн. на́даба ’патрэба’, надо́ба ’адзенне’ і інш.

Выдава́ць ’выпускаць у свет (кнігу або інш.)’, рус. ’издавать’, выда́нне, выдаве́ц, выдаве́цтва (Яруш., БРС, Гарэц., Байк. і Некр.), укр. видава́ти ’выдаваць (кнігі)’, видання, видавець//видавник, видавництво ’выдавецтва, выданне’, польск. wydawać ’тс’, wydanie, wydawca, wydawnictwo. Польскія словы, паводле Брукнера, 84, развілі спецыяльнае значэнне пад уплывам ням. мовы; такі ўплыў праз пасрэдніцтва польскай мовы ці непасрэдна можна дапусціць і для бел. і ўкр. слоў. Паводле Крукоўскага, Уплыў, 149, калька з рус. издавать.

Выда́к ’?’. Параўн.: «В игре крамнясь есть фраза: — Нашо каминчики? — Твоим дитям зубы выбываты. — За що? — Що поилы мак и выдак(?)» (Доўнар–Зап., Игры, 204), выда́к ’мак-самасей’ (драг., Нар. лекс.). Гл. віда́к, віду́к ’мак-самасей’.

Выдаля́ць (БРС, Нас., Касп., Байк. і Некр.), польск. wydalać ’адпраўляць, выганяць’. Магчыма, запазычанне з польск.

Выда́так ’расход’ (Нас., Касп., Байк. і Некр.), выда́ткі рус. ’издержки’ (Байк. і Некр., БРС), укр. вида́ток ’расход; умалот’, польск. wydatek ’расход; атрыманая прадукцыя’. Суфіксальнае ўтварэнне ад вы́даць ’патраціць (грошы)’ і інш., магчыма дапусціць запазычанне з польск.

Выда́тнік (БРС). Наватвор 20‑х гадоў ад выда́тны; згодна з Крукоўскім (Уплыў, 127), калька з рус. отличник; параўн. таксама Трубачоў, Этимология, 1971, 384 (семантычная калька — еўрапеізм).

Выда́тны (БРС, Яруш., Гарэц.), выда́тна ’вельмі добра’. Да даць, даваць, параўн. выдавацца ’вылучацца, адрознівацца’ (КЭС, лаг.), здатны, прыдатны і інш., польск. wydatny, рус. выдающийся. Адносіцца да т. зв. еўрапеізмаў — семантычных калек з узораў тыпу ням. aus‑gezeichnet, франц. ex‑cellent, параўн. Трубачоў, Этимология 1971, 384.

*Вы́даўбаць, вы́дыўбаць ’выдзеўбаць’ (Бяльк.). Ці не запазычанне з рус. вы́долбить ’тс’.

Выдвара́ць ’вытураць, высяляць’ (БРС, КТС); ’перабіраць, капрызіць’ (БРС), выджвара́тися ’блазнаваць, крыўляцца’ (Бес.). Рус. выдворя́ть ’выганяць, высяляць’, рус. дыял. выдворя́ться ’крыўляцца, капрызіць; хваліцца’, укр. видвара́ць ’выганяць, высяляць’. Ад двор. Значэнні ’крыўляцца, капрызіць’ з’яўляюцца, відавочна, калькай польск. dworować ’служыць’; ’кпіць’; параўн. чэш. dvořiť si ’ганарыцца чым-небудзь’, dvořský ’дасціпны, цікавы, забаўны (чалавек)’. У польск. і чэш. мовах яны ўстанавіліся па ўзору ням. Hof machen, hofieren, франц. faire la cour (Брукнер, 105; Махэк₂, 136 і наст.).

Вы́дзел ’доля, часць’ (БРС, КТС); ’участак’ (Грыг.); ’выдзяленне пад мерку ці вагу’ (КЭС, лаг.). Рус. вы́дел ’выдзяленне долі, часці’, дыял. вы́делок ’клін або паласа зямлі, выдзеленая пад ворыва’, ст.-рус. выдѣлъ ’доля, часць’, укр. ви́діл, польск. wydział і г. д. Аддзеяслоўнае ўтварэнне ад вы́дзеліць (гл. дзяліць).