Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Вы́залаціць (БРС), вызлаціць (Нас., Касп.). Гл. залаціць. Форма вызлаціць можа быць запазычаннем з польск. wyzłocić ’тс’ або вынікам моцнай рэдукцыі а ў форме вызалаціць (ДАБМ, к. 8).

Вы́звал ’вызваленне ад чаго-небудзь’ (Нас.). Рус. смал. вы́звол ’вызваленне, выручка’, укр. ви́звіл ’тс’. Безафіксальнае вытворнае ад вызваліць (гл.).

Вызвалі́цель (БРС, КТС). Да вызваліць (гл.). Калька рус. освободитель (Крукоўскі, Уплыў, 116), магчыма і запазычанне з польск. wyzwoliciel ’тс’.

Вы́зваліць (БРС, Нас., Шат., Касп., Бяльк., Яруш., Шпіл., Грыг.). Рус. вы́зволить, укр. ви́зволити. Ст.-рус. запазычанне з польск. wyzwolić ’зрабіць вольным’. Упершыню фіксуецца ў «Жалаванай грамаце вялікага князя Аляксандра Вітаўта літоўскім жыдам» (1388 г.) (Сразнеўскі, 1, 443). Відавочна, слова першапачаткова было запазычана ў заходнія дыялекты ст.-рус. мовы (Шанскі, 1, В, 224).

Вы́звалка ’тое ж, што і вызвал’ (Нас.), вызвалкі ’дапамога, пазыка’ (Нік., Оч.). Рус. смал. вы́зволка, укр. ви́зволка ’пазыка, дапамога’. Утварэнне ад вызвал з суф. ‑к‑.

Вызванец ’ізгой’ (Крывіч, 12, 1926, 14). Ад вызываць; параўн. прыклад: «Ксендз з амбоніі ізноў вызываў Кастуся за гіцлёўства» (там жа). Слова з’яўляецца калькай польск. wywołaniec ’тс’, якое ад wywołać ’вызываць’. У семантычных адносінах параўн. рус. оглаше́нный.

Вызварат, ву́зварат ’прамежак паміж плотам і полем’ (Янк. I), вазваро́т, вузворо́т, ві́зворот ’месца павароту плуга’ (Выг. дыс., палес.). Укр. дыял. ві́зворот ’месца павароту плуга’. Да вараціць. Паралелі ад vort‑ з іншай прэфіксацыяй і суфіксацыяй у іншых слав. мовах гл. Выгонная, Лекс. Палесся, 49–50.

Вы́зваратка ’гаспадарчы абарот’ (Нас.). Ад вызварат, аддзеяслоўнага ўтварэння да дзеяслова *вызвараціць з дапамогай суф. ‑ка або непасрэдна ад гэтага дзеяслова.

Вы́звараціна, вузвараціна (Янк. I). Гл. вызварат.

Вы́звездзіць ’зрабіцца зорным (пра неба)’ (Інстр. I, Мат. Гом., 222). Запазычанне з рус. вы́звездить ’тс’.