Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

Скарачэнні
абвгдеёжзійклмнопрстуфхцчшэюя
авджотуыэ
бджійклмнпсхцчш

ружоўнік, ✂, м.

Гадавальнік, дзе вырошчваюцца ружы, а таксама кветнік з руж.

ружэйнік, ✂, м.

Майстар, які вырабляе ружжы, рабочы ружэйнага цэха.

руіна, ✂, ж.

  1. звычайна мн. Рэшткі разбуранага збудавання, паселішча.

  2. перан. Стары, зусім нямоглы чалавек (разм.).

    • Стаць руінай.

|| прым. руінны, ✂.

руйнавацца, ✂; незак.

Ператварацца ў руіны (у 1 знач.), разбурацца.

  • Замак руйнуецца.
  • Руйнаваліся старадаўнія звычаі (перан. знішчаліся).

руйнаваць, ✂; незак.

Ператвараць у руіны (у 1 знач.), разбураць.

  • Вораг руйнаваў гарады.

|| наз. руйнаванне, ✂.

рука, ✂, ж.

  1. Верхняя канечнасць чалавека ад пляча да кончыкаў пальцаў, а таксама ад запясця да кончыкаў пальцаў.

    • Правая р.
    • Доўгія рукі.
    • Выпасці з рук.
    • Паціснуць руку каму-н. (у знак прывітання або ўдзячнасці).
    • Павітацца за руку (пра поціск рукі).
    • Рукі не падаваць каму-н. (у знак пагарды не абменьвацца рукапацісканнем).
    • Весці за руку (трымаючы за руку).
    • Узяцца (пабрацца) за рукі.
    • Пад рукі весці (падтрымліваючы з двух бакоў пад сагнутыя локці).
    • Пад руку ісці з кім-н. (апіраючыся на чыю-н. сагнутую ў локці руку).
    • На рукі ўзяць каго-н. (пасадзіць да сябе на калені ці, падняўшы, прытуліць да сябе; звычайна пра дзіця).
    • На руках трымаць каго-н. (узяўшы на рукі).
    • На руках насіць каго-н. (таксама перан. надта песціць, балаваць; разм.).
    • Рукі апусціліся ў каго-н. (таксама перан. прапала жаданне рабіць што-н., быць актыўным).
    • У рукі аддаць каму-н. (самому, асабіста).
    • На руку надзець.
    • Не па руцэ рукавіцы (вялікія або малыя).
    • Залатыя рукі ў каго-н. (умелыя; разм.).
    • Рукам волі не давай (не біся, прым. рукі; разм.).
    • З рук выпусціць (таксама перан. упусціць што-н., не выкарыстаць што-н. выгаднае; разм.).
    • Рукі грэць на чым-н. (перан. нажывацца несумленным спосабам; разм. неадабр.).
    • Рукі прэч ад каго-, чаго-н.! (таксама перан. патрабаванне не ўмешвацца ў чые-н. справы).
    • Р. не задрыжыць у каго-н. (таксама перан. хопіць рашучасці зрабіць што-н. дрэннае).
    • За руку схапіць каго-н. (таксама перан. злавіць на месцы злачынства; разм.).
    • Цвёрдая р. ў каго-н. (перан. упэўнены ў сабе, строгі).
    • У руках у каго-н. (таксама перан.
      • 1) маецца, ёсць. Доказ у руках у следчага;
      • 2) у поўным падначаленні, залежнасці. Уся група ў яе ў руках;
      • 3) злоўлены. Злачынец у руках у міліцыі).
    • У руках або ў сваіх руках трымаць, мець што-н. (таксама перан. трымаць у сваёй уладзе, валодаючы чым-н.).
    • У руках трымаць каго-н. (таксама перан. у строгасці; разм.).
    • Руку прылажыць (таксама перан. паставіць свой подпіс; уст.).
    • У рукі або ў свае рукі захапіць, узяць што-н. (таксама перан. узяць сабе або пад свой кантроль, сваё кіраўніцтва).
    • У рукі ўзяць каго-н. (таксама перан. зрабіць больш дысцыплінаваным, прымусіць падпарадкавацца; разм.).
    • У нашых (маіх, яго) руках (таксама перан. у нашых магчымасцях, наша права; разм.).
    • Усё валіцца з рук (перан. за што ні вазьміся, нічога не атрымліваецца, ні на што няма сіл; разм.).
    • У добрыя, дрэнныя, чужыя рукі аддаць, трапіць або ў добрых, дрэнных, чужых руках быць, знаходзіцца (перан. да добрых, дрэнных, чужых людзей або ў добрых, дрэнных, чужых людзей; разм.).
    • У адны рукі прадаць, адпусціць (перан. аднаму чалавеку; разм.).
    • У рукі само (сам) ідзе (перан. аказваецца лёгка даступным, дасягальным; разм.).
    • У чатыры рукі іграць (іграць на раялі ўдваіх).
    • Голымі рукамі не возьмеш каго-н. (перан. пра таго, хто хітры, выкрутлівы; разм.).
    • З рук у рукі перадаць каго-, што-н. (перан. непасрэдна перадаць каму-н.).
    • З рук у рукі пераходзіць (перан. пераходзіць у валоданне то да аднаго, то да другога папераменна).
    • Пад гарачую руку трапіць (у сярдзітую хвіліну, калі хто-н. раздражнёны, раззлаваны; разм.).
    • Пад руку папасці, трапіць (перан.
      • 1) выпадкова трапіцца. Пад руку трапіла цікавая кніжка;
      • 2) тое, што і пад гарачую руку трапіць; разм.).
    • Пад рукой (таксама перан. у непасрэднай блізкасці, так, што зручна карыстацца; разм.).
    • Пад руку гаварыць каму-н. (перан. гаварыць, перашкаджаючы таму, хто заняты справай; разм.).
    • На руках біць або ўдарыць (таксама перан. заключыць здзелку, дамовіцца; разм.).
    • Па руках даць каму-н. (таксама перан. даць каму-н. пострах; разм.).
    • На руках памерці чыіх-н. або ў каго-н. (перан. у прысутнасці таго, хто быў побач, блізка).
    • Падаць, працягнуць руку дапамогі (перан. дапамагчы; высок.).
    • Падняць руку на каго-н. (перан. намерыцца ўдарыць або забіць каго-н.).
    • Рукамі і нагамі адбівацца, адпіхвацца (таксама перан. катэгарычна адмаўляцца; разм.).
    • З рукамі і нагамі (перан.
      • 1) ахвотна, з прыемнасцю; разм. З рукамі і нагамі возьмуць такога працаўніка;
      • 2) увесь, цалкам. Выдаць сябе з рукамі і нагамі; разм.).
    • Рука ў руку ісці (узяўшыся за рукі; таксама перан. дзейнічаць сумесна, дружна).
    • Рукой не. дастаць каго-н. (таксама перан. пра таго, хто дасягнуў высокага становішча, а таксама пра таго, хто далёка; разм.).
    • Руку налажыць, накласці на што-н. (перан. завалодаць чым-н.; разм. неадабр.).
    • Р. не падымаецца ў каго на каго-, што-н. (перан. не хапае смеласці, рашучасці зрабіць што-н.; разм.).
    • Рукі развязаць каму-н. (таксама перан. даць магчымасць свабодна дзейнічаць; разм.).
    • Рукі атрэсці (перан. катэгарычна адмовіцца ад каго-, чаго-н.; разм.).
    • Рукі свярбяць у каго-н. (таксама перан.
      • 1) на каго, хочацца пабіцца; разм.;
      • 2) на што і з інфінітывам, хочацца заняцца якой-н. справай; разм. Рукі свярбяць на працу або працаваць).
    • Прайсці праз чые-н. рукі (перан. быць прадметам чыёй-н. дзейнасці, уздзеяння, увагі).
    • Р. руку мые (прыказка пра тых, хто пакрывае дрэнныя ўчынкі адзін аднаго).
    • Чыстымі рукамі рабіць што-н. (таксама перан. не крывячы душой, з чыстым сумленнем).

  2. перан. Манера пісьма, почырк.

    • Увесь тэкст напісаны адной рукой.

  3. перан. Старана, бок, напрамак (разм.).

    • Па правай руцэ цягнуўся лес (справа).

  4. перан. Пра чалавека, які можа пасадзейнічаць, аказаць пратэкцыю (разм.).

    • Свая р. дзе-н. у каго-н.
    • Моцная р.

◊

  • Ад рукі напісаць — пяром, карандашом, у адрозненне ад машынапіснага, друкаванага тэксту.

  • Воля рук (кніжн.) — свабода дзеянняў.

  • Да рук прыбраць каго-што —

    • 1) прысвоіць або завалодаць, захапіць (разм. неадабр.).
      • Прыбраць да рук чые-н. рэчы;
    • 2) поўнасцю падпарадкаваць сабе каго-н. (разм.).

  • З другіх (трэціх) рук (даведацца, атрымаць звесткі) — не непасрэдна ад каго-н.

  • З першых рук (даведацца, атрымаць звесткі) — з першакрыніцы, непасрэдна ад каго-н.

  • З рук вон (разм.) — вельмі дрэнна, нікуды не варта.

  • З рук збыць каго-што (разм.) — пазбавіцца ад каго-, чаго-н.

  • З рук сысці (разм.) — застацца беспакараным.

    • Правіннасць сышла з рук.

  • З чужых рук глядзець (разм. неадабр.) — быць у залежнасці ад іншых.

  • На руках —

    • 1) быць, мецца ў наяўнасці.
      • Даведка на руках;
    • 2) у каго, на чыім-н. утрыманні, пад апекай каго-н.
      • У мяне на руках вялікая сям’я.

  • На рукі выдаць што каму — уручыць.

  • На руку каму што (разм.) — выгадна каму-н., супадае з чыімі-н. інтарэсамі.

  • На руку нячысты (разм.) — схільны да крадзяжу, махлярства.

  • На ўсе рукі майстар (разм.) — усё умее рабіць.

  • Не з рукі (разм.) —

    • 1) каму, пра нязручнае становішча рукі ў момант якога-н. занятку.
      • Пісаць лежачы — не з рукі;
    • 2) не варта, не падыходзіць.

  • Не пакладаючы рук (разм.) — старанна, не перастаючы.

  • Па руках пайсці (хадзіць) (разм.) — пераходзіць ад аднаго да другога.

  • Прасіць чыёй рукі — зрабіць каму-н. прапанову выйсці замуж за сябе.

  • Рукі не дайшлі (не даходзяць) да чаго (разм.) — не паспявае хто-н. зрабіць што-н. з-за вялікай колькасці іншых спраў.

    • Рукі не даходзяць навесці парадак у кладоўцы.

  • Рукой падаць (разм.) — вельмі блізка.

    • Да лесу рукой падаць.

  • Руку (і сэрца) прапанаваць каму (уст.) — тое, што і прасіць чыёй-н. рукі.

  • Сон у руку (разм.) — пра сон, які спраўдзіўся.

  • Трымаць руку чыю (уст. і разм.) — быць чыім-н. прыхільнікам; падтрымліваць каго-н. у чым-н.

  • Узяць сябе ў рукі — прымусіць сябе супакоіцца.

  • Як рукой зняло што (разм.) — поўнасцю прайшло (звычайна пра боль).

|| памянш. ручка, ✂.

  • За ручку вадзіць каго-н. (таксама перан. залішне апекаваць, пазбаўляць магчымасці дзейнічаць самастойна; неадабр.).

◊

  • Да ручкі дайсці (дабіцца) (разм.) — да галечы ці да зусім бязвыхаднага становішча.

|| памянш. ручачка, ✂.

|| павел. ручышча, ✂.

|| прым. ручны, ✂.

рукавіцы, ✂, ж.

Род пальчаткі з аддзяленнем толькі для вялікага пальца.

  • Кажуховыя р.
  • Брызентавыя р. (рабочыя).

◊

  • Трымаць у вожыкавых рукавіцах каго (разм.) — абыходзіцца з кім-н. строга, сурова.

|| памянш. рукавічкі, ✂.

|| прым. рукавічны, ✂.

рукадзелле, ✂, н.

  1. Ручная праца (пераважна пра шыццё, вязанне, вышыўку).

  2. Рэч, якая адмыслова выканана рукамі (пераважна пра вышытае, звязанае).

    • Выстаўка рукадзелля.

|| прым. рукадзельны, ✂.

рукадзельніца, ✂, ж. (разм.).

Жанчына-майстар рукадзелля.

рукадзельнічаць, ✂; незак. (разм.).

Займацца рукадзеллем.