Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Схіл ’нахіленая паверхня; пакаты спуск’ (ТСБМ, Гарэц., Бяльк.), ’спад’ (Некр. і Байк.), ’пакаты бок узгорка’ (БРС), схі́лак ’сыход, край, канец’ (Нас.). Параўн. укр. схил ’спадзісты бок гары’, польск. schyłek ’заняпад, канец; схон, адхон’. Дэвербатыў ад схіліць < хіліць, гл.

Схіле́нні ’паджылкі, каленныя сухажыллі’ (астрав., Сл. ПЗБ). Ад схіліць, гл. хіліць ’згібаць’.

Схі́лкі ’маршчыны’, схі́лачкі ’складачкі’ (смарг., Сл. ПЗБ). Дэрыват ад схіліць, гл. хіліць ’згібаць, складваць’, да семантыкі параўн. балг. хи́ля се ’ўхмыляцца, усміхацца’.

Схі́льны ’які выказвае прыхільнасць, слабасць да чаго-небудзь; гатовы да чаго-небудзь’ (ТСБМ). Да схіліць < хіліць (гл.).

Схі́ма ’вышэйшая манаская ступень у праваслаўнай царкве, якая патрабуе строгага аскетызму’ (ТСБМ, Некр. і Байк.), схі́мнік ’манах’ (Ласт.). Рус. схи́ма ’тс’, ц.-слав. скима, схима. Праз стараж.-рус. ски́ма і ст.-слав. скима, скыма з с.-грэч. σχήμα ’майскае адзенне’; гл. Фасмер, 3, 815; ЕСУМ, 5, 491.

Схі́ндрыцца ’зрабіцца худым, мізэрным’ (ТС). Вытворнае ад лаянк. гі́ндра (ТС), гі́нда ’тс’, гл. гіндзіцца ’слабець, марнець’ (Янк. 3.), няяснага паходжання.

Схіну́ць ’нахіліць’ (Ласт.), ’акінуць, ахапіць’: вокам не схінуць (узд., Жд. 3). Да хінуць, гл.

Схлія́ць ’аслабець, састарыцца’ (Яўс.), схля́нуті ’схуднець, змарнець’ (беласт., Сл. ПЗБ). Да хляць, хля́нуць, гл. ахляць.

Схнуць ’сохнуць, марнець’ (Сержп., Сл. ПЗБ, ЛА, 5), ст.-бел. схнути ’тс’ (XV ст., Карскі 1, 160). Параўн. укр. схну́ти ’тс’, польск. schnąć ’тс’, чэш. schnout, славац. schnuť, в.-луж. schnyć, н.-луж. schnuś, ст.-слав. съхнѫти ’тс’. Прасл. *sъxnǫti ’станавіцца сухім, высыхаць’, у коле дзеясловаў на ‑nǫ‑, для якіх характэрны пераход ‑u‑ > ‑ъ‑, параўн. *suxъ (гл. сухі) (Борысь, 541).

Сход1 ’сумеснае пасяджэнне, збор’ (ТСБМ, Гарэц., Некр. і Байк., Ласт., Бяльк., Растарг.). Дэвербатыў ад сыходзіцца ’збірацца’, да ход, хадзіць, гл.

Сход2 ’усход (сонца і пад.)’ (Некр. і Байк., Сцяц. Сл., Сл. ПЗБ, ТС), ’усход (кірунак свету)’: тут сход, а там полудзянь (Сл. рэг. лекс., Сцяц. Сл.), ’трэцяя квадра месяца, апошняя фаза’ (Нас., Ласт., Касп., Мядзв., Гарэц., Сл. ПЗБ, ТС, Сцяшк. Сл., ЛА, 2, Растарг., Мат. Гом.). Дэвербатыў ад схо́дзіць ’узыходзіць (пра сонца)’ (Сцяшк., Скарбы, Сл. ПЗБ), ’знікаць’ (ТСБМ, Сл. ПЗБ), што да хадзіць (гл.), параўн. узыхо́дзіць, сысці́.