Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

ПрадмоваСкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

усынаўле́нне, ‑я, н.

Дзеянне паводле знач. дзеясл. усынаўляць — усынавіць.

усынаўля́цца, ‑яецца; незак.

Зал. да усынаўляць.

усынаўля́ць, ‑яю, ‑яеш, ‑яе.

Незак. да усынавіць.

усыно́ўлены, ‑ая, ‑ае.

Дзеепрым. зал. пр. ад усынавіць.

усыпа́нне, ‑я, н.

Дзеянне паводле дзеясл. усыпа́ць — усы́паць (у 1, 2 знач.).

усы́паны, ‑ая, ‑ае.

Дзеепрым. зал. пр. ад усы́паць (у 1, 2 знач.).

усы́пацца, ‑плецца; зак.

1. Змясціцца дзе‑н. (аб чым‑н. сыпучым).

2. Стаць усыпаным чым‑н. У снежнай белі квецені звінелі пчолы, пялёсткамі ўсыпаўся дол. Дуброўскі.

усыпа́цца, а́ецца; незак.

1. Незак. да усы́пацца.

2. Зал. да усыпа́ць.

усы́паць, ‑плю, ‑плеш, ‑пле; зак.

1. што і чаго. Насыпаць чаго‑н. куды‑н.; высыпаць. Андрэй, як і Алёша, расцёр на далоні колас, прадзьмуў зерні і ўсыпаў у рот. Лобан. Маці знайшла торбу і ўсыпала ў яе з гарнец бульбы. Якімовіч.

2. што. Пакрыць усю паверхню чым‑н. сыпучым. Снег усыпаў зямлю. □ Апалыя лісты ўсыпалі сцежкі і мокрую траву. Грахоўскі. // перан. З’явіцца на паверхні чаго‑н. у вялікай колькасці. Гракі ўсыпалі ўсё ржышча, і яно здавалася жывым, нібы рухалася. Хомчанка. Зоры чыстыя, буйныя ўсыпалі неба. Карпаў.

3. каму. Разм. Пабіць або вылаяць каго‑н. [Ян:] — От здыму папругу ды як усыплю, то навучышся і сеяць і са старэйшымі гаварыць. Чарнышэвіч. // Узяць пад арышт. — Што з ім [Іванам] рабіць? Мо паклікаць участковага, хай усыпле сутак пятнаццаць? — ні то папытаў, ні то прапанаваў вусаты дзядзька Мікалай. Місько. // Нанесці ўдар па ворагу. [Мірановіч] успамінаў апошні свой бой, і тады то дакараў сябе, што не ўбярогся, то адчуваў задаволенасць, што ўсё ж немцам усыпалі і што ён сам падбіў танк... Марціновіч.

•••

Усыпаць бярозавай кашы каму — тое, што і даць бярозавай кашы (гл. даць).

Усыпаць гарачых (бізуноў) — пакараць каго‑н., адсцябаць, выхвастаць.

усыпа́ць, а́ю, ‑а́еш, ‑а́е.

Незак. да усы́паць.

усыпі́ць, ‑плю, ‑піш, ‑піць; зак., каго-што.

1. Выклікаць сон, прымусіць заснуць. Усыпіць дзіця. // Прымусіць заснуць пры дапамозе снатворных сродкаў, гіпнозу. Усыпіць хворага перад аперацыяй.

2. перан. Аслабіць увагу каго‑н. да чаго‑н., прытупіць пільнасць. Каб усыпіць падазрэнні немцаў, Заслонаў павінен так дзейнічаць, каб самі па сабе ўзнікалі падазрэнні ў сваіх. «Полымя». Але і.. [Булай] быў не лыкам шыты, умеў усыпіць падазрэнні і сумненні. Шыцік.

усыпле́нне, ‑я, н.

Дзеянне паводле знач. дзеясл. усыпляць — усыпіць.