Verbum
анлайнавы слоўнікАКАДЭМІЯ НАВУК БССР
ІНСТЫТУТ МОВАЗНАЎСТВА імя ЯКУБА КОЛАСА
ТЛУМАЧАЛЬНЫ СЛОЎНІК БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
у пяці тамах
Пад агульнай рэдакцыяй акадэміка АН БССР К. К. Атраховіча (Кандрата Крапівы)
Мінск: Выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі, 1977—84
АД РЭДАКЦЫЙНАЙ КАЛЕГІІ
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы займае асобае месца ў гісторыі беларускай лексікаграфіі, ён абагульняе вопыт папярэдняй як айчыннай, так і зарубежнай славянскай слоўнікавай культуры і ў той жа час з’яўляецца выданнем глыбока сучасным як па лексікаграфічных ідэях, так і па лексічнаму саставу.
Слоўнік ахоплівае агульнаўжывальную лексіку і фразеалогію беларускай мовы 20-га стагоддзя, якая ў гэты час выступае як літаратурная мова з шырокімі сацыяльнымі функцыямі і адпаведнай стылістычнай дыферэнцыяцыяй.
З’яўляючыся нарматыўным філалагічным даведнікам сучаснай беларускай літаратурнай мовы, Слоўнік зыходзіць з аб’ектыўнага характару тых норм і жывых тэндэнцый, якія склаліся ў мове за апошняе паўстагоддзе на ўсіх узроўнях яе сістэмы — граматычным, словаўтваральным і акцэнтуацыйным.
Гэтыя асаблівасці робяць пяцітомны Тлумачальны слоўнік беларускай мовы актуальным даведнікам для самых шырокіх колаў грамадства.
Слоўнік падрыхтаваны Сектарам лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Акадэміі навук БССР.
У стварэнні I тома Слоўніка прымалі ўдзел навуковыя супрацоўнікі:
канд. філал. навук А. Я. Баханькоў — аўтар 3374 слоўнікавых артыкулаў на літару «А», артыкулаў на прыназоўнікі, прыстаўкі, першыя і другія часткі складаных слоў; акрамя таго, ён прымаў удзел у дапрацоўцы «Інструкцыі для ўкладальнікаў»; канд. філал. навук Г. Ф. Вештарт — аўтар 916 слоўнікавых артыкулаў (абшуканы — адтаваць); канд. філал. навук П. М. Гапановіч — аўтар 4658 артыкулаў на літару «В» і артыкулаў на адносныя прыслоўі і злучнікі; канд. філал. навук Г. Дз. Жылуновіч — аўтар 780 артыкулаў (альхоўнік — антракт, апалоць — аплюхаць, блакіт — бляяць), яна ж прымала ўдзел у папярэднім рэдагаванні слоў на літару «А»; канд. філал. навук М. П. Лобан — кіраўнік тэмы з студзеня 1960 г. па май 1964 г. і з верасня 1968 г. па сакавік 1975 г., аўтар праекта «Інструкцыі для ўкладальнікаў», рэдактар тома; канд. філал. навук Г. М. Прышчэпчык — памочнік рэдактара на завяршаючым этапе работы па рэдагаванню матэрыялаў тома, а таксама па рабоце з выдавецтвам; член-карэспандэнт АН БССР М. Р. Суднік — кіраўнік тэмы з мая 1964 г. па верасень 1968 г., аўтар 1055 слоўнікавых артыкулаў (б — бегемот); канд. філал. навук Г. К. Усціновіч — аўтар 842 слоўнікавых артыкулаў на літары «А», «Б», «В», памочнік рэдактара на першым і завяршаючым этапах работы па рэдагаванню тома, яна ж падрыхтавала спіс крыніц Слоўніка; канд. філал. навук I. Я. Яшкін — аўтар 2600 слоўнікавых артыкулаў на літару «А»; малодшы навуковы супрацоўнік Н. Дз. Корань — аўтар 202 слоўнікавых артыкулаў (беласценны — бессюжэтны), памочнік рэдактара на пачатковым этапе рэдагавання; малодшы навуковы супрацоўнік Л. Б. Рубцова — аўтар 720 слоўнікавых артыкулаў (антрапаграфія — апалоскваць, апоены — апэцкаць, бессямейны — блакіроўка), памочнік рэдактара на першым і завяршаючым этапах рэдагавання тома; малодшы навуковы супрацоўнік М. С. Шушкевіч — аўтар слоўнікавых артыкулаў на літару «Б» (бо — бясшэрсны).
Зверку цытат тома з крыніцамі зрабілі малодшыя навуковыя супрацоўнікі Н. М. Лявончык і А. В. Цімашкова, алфавіт праверыла Л. Ф. Шаталава.
У падрыхтоўцы машынапісу прымала ўдзел старшая лабарантка Ж. П. Іванова.
Рэдакцыйная калегія дзякуе кафедрам беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У. I. Леніна і Мінскага педагагічнага інстытута імя А. М. Горкага за рэцэнзаванне I тома Слоўніка, а таксама рэдакцыі беларускага слоўніка Галоўнай рэдакцыі Беларускай Савецкай Энцыклапедыі ў складзе загадчыка рэдакцыі канд. філал. навук I. У. Саламевіча, старшых навуковых рэдактараў М. К. Клышкі, I. I. Смірновай, навуковых рэдактараў Г. М. Булат, А. I. Казачок, Б. С. Мельнікава, В. I. Плашчынскай, Н. П. Саламевіч, рэдактара Т. М. Усатай, малодшых рэдактараў Т. А. Далідовіч і Л. В. Саламахі — за рэдагаванне рукапісу тома і каштоўныя заўвагі, якія садзейнічалі ўдасканаленню Слоўніка.
Рэдакцыйная калегія Слоўніка выказвае шчырую падзяку Бюро Каардынацыйнага савета па лексікалогіі і лексікаграфіі Аддзялення мовы і літаратуры Акадэміі навук СССР і асабіста члену-карэспандэнту АН СССР С. Г. Бархудараву, дактарам філалагічных навук А. М. Бабкіну, Б. У. Горнунгу і Ю. С. Сарокіну, лексікографу К. А. Марцішэўскай за іх карысныя парады пры абмеркаванні «Інструкцыі для ўкладальнікаў» Слоўніка і першых аркушаў машынапісу.
Другі том Слоўніка ўклалі:
А. Я. Баханькоў (прыстаўкі, першыя і другія часткі складанаскарочаных слоў, прыназоўнікі да, дзеля, для); Г. Ф. Вештарт (е — ешыбот, ё — ёю, жар — жаўцецца, жук — жэўжык, заснавальнік — зборышча, к — кепка); I. М. Гайдукевіч (д — д’ябальшчына, прыназоўнік з, заадрасаваць — замаўляць); П. М. Гапановіч (адносныя прыслоўі і злучнікі); Н. Дз. Корань (змаладушнічаць — зяць), А. М. Прышчэпчык (гладзілка — гюрза); Я. А. Суэціна (замаўчаць — засмяяць); А. К. Усціновіч (г — гладжаны, збоўтацца — змакрэць; кепска — кюрэ); П. П. Шуба (прыназоўнікі за, з-за, з-пад, з-па-над, к, ка, каля, край); М. С. Шушкевіч (ж — жанчынаненавісніцтва, жаўцець — жуіраваць); I. Я. Яшкін (і —ішыяс, й — йеменскі).
Том дапрацаваў і адрэдагаваў А. Я. Баханькоў. Пры рэдагаванні рукапісу памочнікамі рэдактара былі І. М. Бунчук, Г. Ф. Вештарт, Н. Дз. Корань. Імі зроблена і тэхнічнае афармленне машынапісу. У папярэднім рэдагаванні артыкулаў на літару «ж» прыняў удзел М. Р. Суднік. У рабоце з выдавецтвам дапамогу рэдактару аказвала Г. Ф. Вештарт.
Зверку цытат з першакрыніцамі зрабілі Н. М. Лявончык і А. В. Цімашкова; алфавіт праверыла Л. Ф. Шаталава. Аддрукавала тэкст на машынцы старшая лабарантка Ж. П. Іванова. Карэктуру чыталі I. М. Бунчук, Н. Дз. Корань, А. В. Цімашкова. Асобныя даручэнні рэдакцыйнай калегіі выконвалі М. Н. Крыўко, Н. М. Лявончык, В. У. Ляпёшкін, В. П. Хлусевіч.
Рэдакцыйная калегія выказвае шчырую падзяку рэцэнзентам II тома Слоўніка — кафедры беларускай мовы Гомельскага дзяржаўнага універсітэта (загадчык кафедры доктар філалагічных навук прафесар У. В. Анічэнка), кафедры беларускай мовы Магілёўскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута (загадчык кафедры кандыдат філалагічных навук дацэнт М. В. Абабурка), а таксама рэдакцыі беларускага слоўніка Галоўнай рэдакцыі Беларускай Савецкай Энцыклапедыі (загадчык рэдакцыі кандыдат філалагічных павук І. У. Саламевіч) за каштоўныя заўвагі і парады, якія садзейнічалі паляпшэнню Слоўніка.
У стварэнні трэцяга тома прынялі ўдзел:
канд. філал. навук А. Я. Баханькоў (Л — ластаногія); малодшы навуковы супрацоўнік І. М. Бунчук (падлегчы — пад’ярэмны), памочнік рэдактара на пачатковым і завяршаючым этапе рэдагавання тома; канд. філал. навук П. М. Гапановіч (адносныя прыслоўі, адносныя займеннікі і злучнікі, першыя і другія часткі складанаскарочаных слоў); канд. філал. навук Г. Дз. Жылуновіч (Н — настояць ², П —падлашчыцца, паедзены — пазяхнуць), памочнік рэдактара на пачатковым этапе рэдагавання; малодшы навуковы супрацоўнік Н. Дз. Корань (ластаўка — ляшчэўнік), памочнік рэдактара на завяршаючым этапе рэдагавання; малодшы навуковы супрацоўнік Н. М. Лявончык (о — офіс, паіранізаваць — пакаты); канд. філал. навук Г. М. Прышчэпчык (М — мяшэчны, пакаўзнуцца — пакіснуць), памочнік рэдактара на пачатковым этапе рэдагавання; малодшы навуковы супрацоўнік Л. Б. Рубцова (настраёвасць — няяўка, пал — паняты́); малодшы навуковы супрацоўнік А. В. Цімашкова (пакупацца — пакухарыць), памочнік рэдактара на пачатковым і завяршаючым этапе работы; доктар філал. навук П. П. Шуба (прыназоўнікі).
Том адрэдагаваны канд. філал. навук П. М. Гапановічам. Тэхнічнае афармленне машынапісу праведзена малодшымі навуковымі супрацоўнікамі I. М. Бунчуком, Н. Дз. Корань і А. В. Цімашковай. Ілюстрацыйны матэрыял звераны з першакрыніцамі малодшым навуковым супрацоўнікам Н. М. Лявончык. Надрукавала тэкст на машынцы ст. лабарантка Ж. П. Іванова.
На стадыі выдавецкай дапрацоўкі тома памочнікамі рэдактара былі кандыдаты філалагічных навук Г. Ф. Вештарт, В. У. Ляпёшкін, Г. М. Прышчэпчык, Г. К. Усціновіч, доктар філал. навук А. Я. Міхневіч і малодшы навуковы супрацоўнік Л. Б. Рубцова.
Карэктуру чыталі малодшыя навуковыя супрацоўнікі І. М. Бунчук, Н. Дз. Корань і А. В. Цімашкова.
Рэдакцыйная калегія выказвае шчырую падзяку рэцэнзентам III тома Слоўніка — кафедры беларускай мовы Брэсцкага дзяржаўнага педагагічнага інстытута імя А. С. Пушкіна (загадчык кафедры кандыдат філалагічных навук М. П. Лукашук) і кафедры беларускай мовы Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта (загадчык кафедры кандыдат філалагічных навук В. І. Марозаў), а таксама рэдакцыі беларускага слоўніка Галоўнай рэдакцыі Беларускай Савецкай Энцыклапедыі (загадчык рэдакцыі кандыдат філалагічных навук І. У. Саламевіч) за каштоўныя заўвагі і парады, якія садзейнічалі паляпшэнню Слоўніка.
Чацвёрты том Слоўніка ўклалі:
малодшы навуковы супрацоўнік В. С. Александровіч (пастаноўшчык — паступленне); малодшы навуковы супрацоўнік I. М. Бунчук (пасыльны — патэфонны, рэдагаванне — рэяць); канд. філал. навук Г. Ф. Вештарт (проба — путаць, рыхт — рэгуляцыя); канд. філал. навук П. М. Гапановіч (пеан — пёрка, пячкур — пяюха); малодшы навуковы супрацоўнік Н. Дз. Корань (пракаваць — праяўляць, расцерці — рогат, рукавіцы — рыхлы); малодшы павуковы супрацоўнік М. Н. Крыўко (паступовасць — пасылка); малодшы навуковы супрацоўнік Н. М. Лявончык (паросны — пасадскі, паскаральнік — паслужыць, паспрачацца — пастаноўлены); канд. філал. навук Г. М. Прышчэпчык (парассылаць — пароснасць, пасаж — паскалупліваць, пі — прайсціся, роспач — рука); малодшы навуковы супрацоўнік Л. Б. Рубцова (паняцце — папрыбягаць, паразграбаны — парассыланы, паслухацца — паспраўляць); малодшы навуковы супрацоўнік А. В. Цімашкова (папрывалакацца — паразгортваць, паў...— паяць, путч — пячаць, род — росны); доктар філал. навук П. П. Шуба (прыназоўнікі); малодшы навуковы супрацоўнік М. С. Шушкевіч (Р — расцерці).
Том дапрацавалі і адрэдагавалі кандыдаты філал. навук Г. М. Прышчэпчык і Г. Ф. Вештарт. Памочнікамі рэдактараў у папярэднім рэдагаванні былі малодшыя навуковыя супрацоўнікі I. М. Бунчук, Н. Дз. Корань, А. В. Цімашкова.
Том у рукапісе прачытаў канд. філал. навук М. П. Лобан. У рэдагаванні артыкулаў паняцце — папячыцельства прымаў удзел канд. філал. навук П. М. Гапановіч, прыпазніцца — пяяць — канд. філал. навук А. Я. Баханькоў.
Ілюстрацыйны матэрыял зверылі з першакрыніцамі малодшыя навуковыя супрацоўнікі Н. М, Лявончык і А. В. Цімашкова. Тэкст на машынцы надрукавала ст. лабарантка Ж. П. Іванова.
На этапе выдавецкай дапрацоўкі рэдактарам дапамагалі малодшыя навуковыя супрацоўнікі I. М. Бунчук, кандыдат філал. навук В. У. Ляпёшкін, Л. Б. Рубцова і М. А. Дарошка.
Карэктуру чыталі малодшыя навуковыя супрацоўнікі I. М. Бунчук, Н. Дз. Корань, А. В. Цімашкова.
Рэдакцыйная калегія выказвае шчырую падзяку рэцэнзентам IV тома Слоўніка — кафедры беларускага мовазнаўства Мінскага педагагічнага інстытута імя А. М. Горкага (загадчык кафедры доктар філалагічных навук прафесар Ф. М. Янкоўскі), а таксама рэдакцыі беларускага слоўніка Галоўнай рэдакцыі Беларускай Савецкай Энцыклапедыі (загадчык рэдакцыі кандыдат філалагічных навук І. У. Саламевіч) за каштоўныя заўвагі і парады, якія садзейнічалі ўдасканаленню Слоўніка.
Першую кнігу V тома Слоўніка ўклалі:
канд. філал. навук П. М. Гапановіч (у — уладзіць, адносныя займеннікі, злучнікі); канд. філал. навук В. У. Ляпёшкін (свой — святкі, святлейшы — святло, святляк — семасіялагічны, спад — спарахнець); канд. філал. навук Г. К. Усціновіч (спужаны — суддзё, т — тэхсакратар); доктар філал. навук П. П. Шуба (прыназоўнікі); канд. філал. павук. І. Я. Яшкін (сала — самотны); малодшы навуковы супрацоўнік І. М. Бунчук (семасіялогія — спагнаць); малодшы навуковы супрацоўнік М. Н. Крыўко (свабода — своечасовы, святлабоязь — святлачулы, святлоадчувальны — святлочуллівы); малодшы навуковы супрацоўнік Л. Б. Рубцова (сан — свабаднець, спарванне — спудлаваць, суддзя — сячэнне, увесь).
Дадаткова ўключаныя ў рэестр 1-й кнігі V тома словы па літары с, т, у ў колькасці 1484 адзінак распрацавалі: канд. філал. навук Г. К. Усціновіч (спортгарадок — сувымярэнне і словы на літару т); малодшы навуковы супрацоўнік Н. М. Лявончык (сігналістка — спойванне); малодшы навуковы супрацоўнік Л. Б. Рубцова (сабаён — сігалоў, сувязнік — сярністы, убаўлены — улагодзіць). Яна ж прачытала ўвесь матэрыял V тома ў картках.
Том дапрацаваў і адрэдагаваў член-карэспандэнт АН БССР М. Р. Суднік.
Памочнікамі рэдактара былі канд. філал. навук Г. К. Усціновіч і малодшыя навуковыя супрацоўнікі I. М. Бунчук і Л. Б. Рубцова.
Папярэдняе рэдагаванне артыкулаў па літары с, т (с — семасіялагічны, спарвацца — сячэнне) праведзена канд. філал. навук Г. К. Усціновіч; артыкулаў семасіялогія — спарванне, уа — улагодзіць — малодшым навуковым супрацоўнікам Л. Б. Рубцовай.
На этапе работы з выдавецкай рэдакцыяй рэдактару тома дапамагаў доктар філал. навук А. Я. Міхневіч.
Праверыў фразеалагізмы і спасылкі на іх па ўсіх тамах, вычытаў тэкст, зрабіў праўкі і тэхнічна аформіў машынапіс тома малодшы навуковы супрацоўнік I. М. Бунчук.
Ілюстрацыйны матэрыял зверылі з першакрыніцамі малодшыя навуковыя супрацоўнікі М. А. Дарошка, Н. М. Лявончык, В. I. Паладзенка, I. У. Супей.
Тэкст на машынцы надрукавала старшая лабарантка Н. М. Грынблат.
Рэдакцыйная калегія выказвае шчырую падзяку рэцэнзентам V тома Слоўніка — кафедры беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У. І. Леніна і яе загадчыку доктару філалагічных навук прафесару Л. М. Шакупу, а таксама рэдакцыі беларускага слоўніка выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі ў складзе загадчыка рэдакцыі канд. філал. навук І. У. Саламевіча, старшых навуковых рэдактараў Б. С. Мельнікава, А. I. Казачок, Н. П. Саламевіч, навуковых рэдактараў Т. М. Бутэвіч, Т. М. Грынько, малодшага рэдактара Т. А. Меляшкевіч — за рэдагаванне рукапісу тома і слушныя заўвагі, якія садзейнічалі паляпшэнню Слоўніка.
Выданнем другой кнігі V тома завяршаецца шматгадовая праца калектыву лексікографаў Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР над першым у гісторыі беларускай лексікаграфіі шматтомным Слоўнікам тлумачальнага тыпу. У шасці кнігах гэтага выдання сабрана і растлумачана 105 056 слоў і фразеалагічных выразаў сучаснай мовы беларускага народа.
Другую кнігу V тома Слоўніка ўклалі:
канд. філал. навук Г. Ф. Вештарт (х — хвоснуць); канд. філал. навук П. М. Гапановіч (улада — ушанаванне, адносныя займеннікі і злучнікі); канд. філал. навук В. У. Ляпёшкін (ч — чэсны, шкельца — шэфстваваць, э — эшафот); канд. філал. навук Г. М. Прышчэпчык (ф — фокуснічаць); канд. філал. навук Г. К. Усціновіч (хвост — хобі); доктар філал. навук П. П. Шуба (прыназоўнікі); малодшыя навуковыя супрацоўнікі: В. С. Александровіч (хованка — хцівы); В. П. Грынёва (ц, ю, я); М. Н. Крыўко (ш — шквальны); Л. В. Рубцова (фокусны — фюзеляжны).
Рэестр 2-й кнігі V тома папоўнілі дадатковымі словамі і распрацавалі іх значэнні: канд. філал. навук Г. К. Усціновіч (х, ч, ш); малодшыя навуковыя супрацоўнікі М. А. Дарошка (ф, ю, я); Н. М. Лявончык (ц, э); Л. Б. Рубцова (улада — уяўны, ш).
Фразеалогію ўсёй кнігі праверыў і ўпарадкаваў малодшы навуковы супрацоўнік I. М. Бунчук. Ён жа тэхнічна аформіў машынапіс кнігі.
Дадатак да Слоўніка колькасцю 4435 слоў падрыхтавалі: канд. філал. навук Г. К. Усціновіч (в, м), малодшыя навуковыя супрацоўнікі I. М. Бунчук (б, л, р), М. А. Дарошка (д, і, к), Н. М. Лявончык (а, н, о, п), Л. Б. Рубцова (г, е, ё, ж. з).
Другую кнігу V тома дапрацаваў і адрэдагаваў член-карэспандэнт АН БССР М. Р. Суднік.
Памочнікамі рэдактара былі канд. філал. навук Г. К. Усціновіч, малодшыя навуковыя супрацоўнікі I. М. Бунчук і Л. Б. Рубцова. Яны ж вычыталі карэктуру другой кнігі.
У папярэднім рэдагаванні слоўнікавых артыкулаў прынялі ўдзел кандыдаты філал. навук А. Я. Баханькоў (ю, я) і Г. Ф. Вештарт (ц, ч, ш).
Ілюстрацыйны матэрыял зверылі з першакрыніцамі малодшыя навуковыя супрацоўнікі М. А. Дарошка, Н. М. Лявончык, В. I. Паладзенка.
Тэкст 2-й кнігі V тома Слоўніка на машынцы надрукавала старшая лабарантка Н. М. Грынблат.
Рэдакцыйная калегія шчыра дзякуе рэцэнзентам гэтай кнігі — кафедры беларускай мовы Беларускага дзяржаўнага універсітэта імя У. I. Леніна і яе загадчыку доктару філалагічных навук прафесару Л. М. Шакуну, а таксама рэдакцыі беларускага слоўніка выдавецтва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі ў складзе загадчыка рэдакцыі канд. філал. навук I. У. Саламевіча, старшага навуковага рэдактара А. I. Казачок, навуковых рэдактараў Т. М. Бутэвіч, Т. М. Грынько, малодшых рэдактараў Г. I. Дайлідавай, Т. А. Меляшкевіч — за рэдагаванне рукапісу кнігі і слушныя заўвагі, якія садзейнічалі яе паляпшэнню.
Заўвагі і пажаданні Рэдакцыйная калегія просіць дасылаць на адрас: 220072, Мінск, Ленінскі праспект, 66. Інстытут мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР.
САСТАЎ І СТРУКТУРА СЛОЎНІКА
Задачы, аб’ём, крыніцы
Важнейшай задачай Слоўніка з’яўляецца шырокае і дастаткова поўнае адлюстраванне лексічнага стану сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Яго галоўнае прызначэнне заключаецца ў тым, каб тлумачыць сэнсавы бок лексічных адзінак, словазлучэнняў і марфем, а таксама служыць нарматыўным даведнікам па стылістычнай, граматычнай і акцэнтуацыйнай характарыстыцы кожнага асобнага слова.
Матэрыяльнай асновай Слоўніка з’явілася фундаментальная картатэка Сектара лексікалогіі і лексікаграфіі Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа АН БССР, створаная ў пасляваенныя гады шляхам франтальнага і выбарачнага распісвання арыгінальнай мастацкай, навуковай, тэхнічнай, публіцыстычнай і дзелавой літаратуры, выдадзенай у 20 ст., а таксама перакладной палітычнай літаратуры: твораў класікаў марксізма-ленінізма, партыйных і дзяржаўных дакументаў, прамоў выдатных дзеячаў Савецкага Саюза. У якасці дадатковых крыніц выкарыстаны даведнікі па лексіцы і фразеалогіі сучаснай літаратурнай і народна-дыялектнай мовы, літаратурна апрацаваныя тэксты вуснай народнай творчасці.
У адпаведнасці з акрэсленымі задачамі і аб’ёмам у Слоўнік уключаны:
агульнаўжывальная лексіка і фразеалогія, якая без абмежавання выкарыстоўваецца ва ўсіх жанрах і стылях сучаснай беларускай літаратурнай мовы;
навуковыя тэрміны, якія ўвайшлі ў падручнікі для агульнаадукацыйнай сярэдняй школы або часта ўжываюцца ў навукова-папулярных выданнях і ў перыядычным друку (аксіёма, вокісел, дыфузія, інтэграл, канвекцыя, сегмент, функцыя, эпіцэнтр);
новыя словы, утвораныя з беларускіх словаўтваральных элементаў або запазычаныя з іншых моў і засвоеныя шырокімі коламі грамадскасці (акселерацыя, дызайнер, касмабачанне, ленініяна, праграміст);
архаізмы і гістарызмы, якія выкарыстоўваюцца многімі сучаснымі аўтарамі пры апісанні мінулых эпох або ў якасці сродку стылізацыі мовы (алтын, армяк, войт, кальчуга, раць, соцкі, ураднік);
іншамоўныя словы (т. зв. экзатызмы), якія абазначаюць прадметы і з’явы, спецыфічныя для грамадскага жыцця, прыроды або побыту народаў СССР і зарубежных краін (авеню, атэль, аул, мамалыга, сабантуй, сакля, фанза, яранга);
шырокавядомыя назвы сучасных народаў, у тым ліку назвы ўсіх народаў СССР (славакі, рускія, беларусы, украінцы), а таксама гістарычна вядомыя назвы знікшых народаў і плямён (крывічы, дрыгавічы, радзімічы; готы, скіфы), назвы жыхароў геаграфічных раёнаў з этнічна змешаным складам насельніцтва (палешукі, сібіракі, аўстралійцы);
словы рэлігійнага культу, вядомыя па літаратуры, спецыяльна не прысвечанай пытанням рэлігіі (алах, амбон, дзяк, епіскап, пост, рыза);
геаграфічныя назвы (назвы гор, мясцовасцей, рэк і інш.), якія набылі пераноснае значэнне (Алімп, Рубікон, Парнас);
гістарычныя, міфалагічныя і літаратурныя імёны, якія набылі абагульненае або сімвалічнае значэнне (геркулес, донжуан, каін, мецэнат, юда);
утвораныя ад уласных імён прыметнікі, што ў спалучэнні з назоўнікамі складаюць тэрміналагічныя або фразеалагічныя выразы (аўгіевы стайні, варфаламееўская ноч, глаўберава соль, дамоклаў меч, пракрустава ложа);
лексічныя дыялектызмы, засведчаныя ў некалькіх аўтарытэтных крыніцах (ганок, жанкі, імжака, кагадзе, латушка, нябога);
прадуктыўныя ў словаўтваральных адносінах прыстаўкі, першыя і другія часткі складаных слоў, а таксама літары і іх назвы [аб..., да...; аўта..., геа...; ...воз, ...метр, ...ход; а, л(эл), м(эм), у];
складанаскарочаныя словы, якія набылі вялікае грамадска-палітычнае значэнне і шырокую ўжывальнасць (камсамол, партком, саўгас, універмаг);
некаторыя лексіка-граматычныя катэгорыі слоў: а) назоўнікі, прыметнікі, прыслоўі, займеннікі з часціцай „не”, калі яны ў спалучэнні з „не” набываюць новае лексічнае значэнне (няпраўда, невысокі, недалёка, нехта) або без „не” не ўжываюцца (недахоп, нягеглы, нейкі); б) найбольш пашыраныя абстрактныя назоўнікі на -нне, -асць, -ства (адлюстраванне, задуменнасць, слабасць, умельства); в) назоўнікі з павелічальнымі і памяншальнымі суфіксамі, якія страцілі эмацыянальна-ацэначнае значэнне (тапарышча, мячык) або набылі, акрамя значэння памяншальнасці, новае значэнне [ручка (дзвярэй), вочка (у сетцы)], а таксама назоўнікі, пры ўтварэнні якіх адбываецца чаргаванне гукаў у аснове (беражок, лядок, сучок); г) прыметнікі са значэннем непаўнаты якасці (велікаваты, жаўтаваты, кіславаты); д) найбольш ужывальныя прыналежныя і адносна-прыналежныя прыметнікі (бацькаў, матчын, вавёрчын, мядзведжы, пчаліны); е) прыметнікі вышэйшай ступені параўнання, ва ўтварэнні якіх наглядаюцца адхіленні ад нормы: суплетывізм, чаргаванне, наяўнасць дублетных форм, семантычных варыянтаў і інш. (вялікі — большы, гладкі — гладзейшы і гладчэйшы, малады — маладзейшы і малодшы); ё) найбольш ужывальныя дзеясловы з прадуктыўнымі прыстаўкамі: да..., за..., на..., па..., пера..., пра... і інш. (дакасіць, дапрацаваць, назбіраць, пераехаць, пракапаць); ж) прыслоўі, у тым ліку і адпрыметнікавыя, калі яны адрозніваюцца сваім значэннем ад прыметнікаў (важна, добра, прыгожа); з) дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу, а таксама іншыя дзеепрыметнікі і дзеепрыслоўі, якія набылі значэнне іншых часцін мовы або маюць якія-небудзь асаблівасці ва ўтварэнні (адведзены, гладжаны, закінуты, ранены; дзякуючы, канчаючы, пачынаючы, уключаючы).
У Слоўніку не даюцца:
тэрміны асобных галін навукі, тэхнікі, мастацтва, якія не атрымалі пашырэння ў літаратурнай мове і бытуюць пераважна ў асяроддзі вузкага кола спецыялістаў (адстрат, пуаз, энтальпія);
індывідуальныя неалагізмы, ужытыя тым ці іншым пісьменнікам у мастацкім творы, але не прынятыя моўнай практыкай [завесніць (у М. Чарота), запрыгоршчыць (у У. Дубоўкі), небазор (у Я. Купалы)];
устарэлыя словы, якія ўжо выйшлі або выходзяць з літаратурнага ўжытку (копша, пулярэс);
вузкадыялектныя словы, што сустракаюцца толькі ў асобных мастацкіх творах і звычайна тлумачацца ў падрадковых зносках (кукулка ’зязюля’, салятырка ’салатніца’);
літарныя абрэвіятуры (БАМ, ВЦСПС, ТАСС);
складаныя прыметнікі, якія пішуцца праз злучок (ваенна-патрыятычны, жоўта-зялёны, параўнальна-гістарычны);
прыслоўі з прыстаўкай па-, што пішуцца праз злучок (па-беларуску, па-новаму, па-салдацку і інш.).
Структура Слоўніка
Слоўнік складаецца з рознага тыпу слоўнікавых артыкулаў. Структурна поўны слоўнікавы артыкул уключае наступныя элементы: а) загаловачнае слова; б) граматычную характарыстыку; в) стылістычную характарыстыку; г) сэнсавую характарыстыку слова; д) ілюстрацыйны матэрыял; е) тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні; ж) этымалагічную даведку.
Загаловачныя (рэестравыя) словы размяшчаюцца ў алфавітным парадку. Калі загаловачнае слова ў літаратурнай мове выступае ў двух (граматычных, фанетычных або акцэнталагічных) варыянтах, то гэтыя варыянты падаюцца ў загалоўку праз «і». Пры наяўнасці адрозненняў у граматычнай характарыстыцы яна даецца пры кожным варыянце, калі ж такіх адрозненняў няма, то толькі пасля другога варыянта, напрыклад:
МО́ХАВЫ, -ая, -ае і МАХАВЫ́ ², -а́я, -о́е.
Аднолькава ўжывальныя варыянты размяшчаюцца ў алфавітным парадку. З неаднолькава ўжывальных на першае месца ставіцца той варыянт, якому аддаецца перавага. Другі варыянт змяшчаецца таксама на сваім месцы ў алфавітным парадку са спасылкай на першы, аднак граматычная характарыстыка пры ім не даецца:
КМЕН і КМІН, -у, м.
КМІН гл. кмен.
Калі паміж формамі слова, якія змяшчаюцца ў адным артыкуле, у алфавітным парадку рэестра няма іншых слоў, то паралельная форма другі раз не даецца:
ЗА́ЛА, -ы, ж. і ЗАЛ, -а, м.
На сваім месцы ў алфавіце без граматычнай і стылістычнай характарыстыкі (з адсылкай да адпаведных артыкулаў) змяшчаюцца таксама формы адзіночнага ліку назоўнікаў, калі рэестравай з’яўляецца форма множнага ліку:
ГОТ гл. готы.
КАНЁК ² гл. канькі.
Амонімы (словы, аднолькавыя па вымаўленню, але розныя па сэнсу) пазначаюцца надрадковай лічбай, якая ставіцца ў канцы загаловачнага слова, і распрацоўваюцца кожны самастойным артыкулам:
ЛА́СКА ¹... (пяшчота).
ЛА́СКА ²... (звярок).
Трывальныя пары дзеяслова размяшчаюцца ў алфавітным парадку, кожны дзеяслоў на сваім месцы. Тлумачэнне даецца, як правіла, пры дзеясловах закончанага трывання. Артыкул з тлумачэннем пры дзеясловах незакончанага трывання даецца ў тым выпадку, калі дзеяслоў не мае суадноснага дзеяслова закончанага трывання, а таксама тады, калі трывальную пару складаюць дзеясловы, утвораныя ад розных асноў (напрыклад, браць — узяць).
Аднакратныя і мнагакратныя дзеясловы прыводзяцца на сваім месцы з адсылкай да дзеясловаў незакончанага трывання:
СТУ́КНУЦЬ, -ну, -неш, -не; зак. Аднакр. да стукаць.
ПАСТУ́КВАЦЬ, -аю, -аеш, -ае; незак. Мнагакр. да стукаць.
Назоўнікі, што ўтвараюцца ад дзеяслова незакончанага трывання, спасылаюцца не на адну гэту дзеяслоўную форму — сама форма незакончанага трывання з’яўляецца спасылачнай, — а на пару дзеяслоўнага трывання, у якой на першым месцы ставіцца форма незакончанага, на другім — форма закончанага трывання. Напрыклад:
НАВЕ́ДВАННЕ, -я, н. 1. Дзеянне паводле знач. дзеясл. наведваць — наведаць. 2. ...
Калі аддзеяслоўны назоўнік адпавядае толькі частцы значэнняў дзеяслова, то ў такім выпадку пасля формы закончанага трывання ў дужках адзначаецца, на якія значэнні робіцца спасылка. Напрыклад:
НАВУЧА́ННЕ, -я, н. 1. Дзеянне паводле дзеясл. навучаць — навучыць (у 1 знач.). 2. ...
НАВЯ́ЗВАННЕ, -я, н. Дзеянне паводле дзеяслова навязваць — навязаць (у 2—4 знач.).
Аддзеяслоўны назоўнік можа спасылацца не на дзеяслоўную пару, а на адну форму закончанага трывання, калі ён утварыўся ад дзеяслова гэтага трывання, або на адну форму незакончанага трывання, калі ён утварыўся ад няпарнага дзеяслова незакончанага трывання.
БРАШУРАВА́ННЕ, -я, н. Дзеянне паводле знач. дзеясл. брашураваць.
БРАТА́ННЕ, -я, н. Дзеянне паводле знач. дзеясл. братацца.
Будова слоўнікавага артыкула
Загаловачнае слова і яго граматычная характарыстыка.
З граматычных класаў слоў у Слоўніку даюцца назоўнікі, прыметнікі, лічэбнікі, займеннікі, дзеясловы, дзеепрыметнікі, дзеепрыслоўі, прыслоўі, прыназоўнікі, злучнікі, часціцы, выклічнікі.
Загаловачныя словы прыводзяцца ў Слоўніку па традыцыі ў пачатковай форме: назоўнікі ў назоўным склоне адзіночнага ліку, прыметнікі і дзеепрыметнікі ў назоўным склоне адзіночнага ліку мужчынскага роду, лічэбнікі і займеннікі — адпаведна назоўнікам і прыметнікам, дзеясловы — у неазначальнай форме. У тых выпадках, калі пачатковая форма не ўжываецца або яна не існуе, у якасці загаловачнай можа выступаць адна з ускосных форм слова, а таксама форма множнага ліку.
Нязменнасць назоўнікаў або прыметнікаў у склонах адзначаецца паметай нескл. (нескланяльнае), напрыклад:
БЮРО́, нескл., н.
У якасці абавязковых граматычных форм у Слоўніку даюцца:
а) форма роднага склону адзіночнага ліку назоўнікаў:
АГРАНО́М, -а, м.
ЛЯЎШУ́Н, леўшуна́, м.
ПЯСО́К, -ску́, м.
б) родавыя формы прыметнікаў і дзеепрыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў і некаторых указальных, прыналежных, азначальных, неазначальных, адмоўных, пытальна-адносных займеннікаў:
БЕ́ЛЫ, -ая, -ае.
АГЛЕ́ДЖАНЫ, -ая, -ае.
ДРУГІ́, -а́я, -о́е.
ТАКІ́, -а́я, -о́е.
ТВОЙ, твая́, тваё.
НІЯ́КІ, -ая, -ае.
НЕ́ЙКІ, -ая, -ае.
Абавязковымі формамі дзеяслова з’яўляюцца формы 1-й, 2-й і 3-й асобы адзіночнага ліку:
МАЦНЕ́ЦЬ, -е́ю, -е́еш, е́е.
ПІСА́ЦЬ, пішу́, пі́шаш, пі́ша.
ПАСІ́ЦЬ, нашу́, но́сіш, но́сіць.
Граматычная форма падаецца ў Слоўніку ў выглядзе чыстага канчатка, канчатка з часткай асновы ці поўнага слова. Чысты канчатак даецца ў тых выпадках, калі аснова слова не атрымала ніякіх змен фанетычнага, марфалагічнага ці акцэнталагічнага характару. У іншым выпадку ў якасці граматычнай формы даецца такая частка слова, якая можа забяспечыць правільнае аднаўленне ўсяго слова, у тым ліку і яго акцэнтуацыі.
Адсутнасць у загаловачнай частцы якой-небудзь абавязковай граматычнай формы сведчыць аб тым, што загаловачнае слова ў такой форме не ўжываецца. Напрыклад, у граматычнай характарыстыцы дзеяслова балець, -ліць даецца толькі форма трэцяй асобы адзіночнага ліку. Гэта азначае, што першая і другая асобы гэтага дзеяслова не ўжываюцца. Калі слова ў адным ці некалькіх значэннях мае іншую граматычную характарыстыку, то пры гэтых значэннях даюцца адпаведныя папераджальныя заўвагі. Напрыклад:
ВАДЗІ́ЦЦА, ваджу́ся, во́дзішся, во́дзіцца; незак. 1. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Быць, жыць (пра жывёл, птушак і пад.). ...
2. безас. Быць звычаем, правілам.
3. з кім. Разм. Мець справу, сябраваць ...
4. Разм. Доўга і беспаспяхова змагацца з кім-н.
Адзначаецца ў Слоўніку і адсутнасць адзіночнага або множнага ліку назоўнікаў: адз. няма, толькі мн., пераважна мн., звычайна мн., калі гэта характэрна ўсім ці толькі паасобным значэнням. Напрыклад:
ЛЕ́КІ, -аў; адз. няма...
ЛА́ДКІ, -дак; адз. ла́дка, -і, ДМ -дцы, ж. 1. ... 2. толькі мн. Дзіцячая гульня.
Ускосныя склонавыя формы адзіночнага і множнага ліку, а таксама асабовыя формы множнага ліку дзеясловаў даюцца не рэгулярна, а толькі тады, калі ў гэтым ёсць неабходнасць. Прычынай падачы можа быць:
а) змяненне асновы слова:
ЛАБАРА́НТ, -а, М -нце, м. ...
НЕ́СЦІ, нясу́, нясе́ш, нясе́; нясём, несяце́ ...
б) наяўнасць беглай галоснай:
ГО́РКА ¹, -і, ДМ -рцы; Р мн. -рак; ж. ...
АДЦЕ́РЦІ, адатру́, адатрэ́ш, адатрэ́; адатро́м, адатраце́ ...
в) варыянтнасць форм:
ЛЁД, лёду (ільду́); мн. льды (ільды́), льдоў (ільдо́ў); м. ...
ЛІ́ЦЬ, лью, льеш, лье; льём, льяце́ і лію́, ліе́ш, ліе́; ліём, ліяце́ ...
г) пераход націску:
ВЯСНА́, -ы́; мн. вёсны, вёсен...
ПАЙСЦІ́, пайду́, по́йдзеш, по́йдзе...
Па гэтай жа прычыне ў граматычнай характарыстыцы часам даюцца формы прошлага часу і загаднага ладу:
ВЕ́ЗЦІ, вязу́, вязе́ш, вязе́; вязём, везяце́; пр. вёз, ве́зла і вязла́, вязло́. ...
АПЛЕ́СЦІ, апляту́, апляце́ш, апляце́; апляцём, аплецяце́, апляту́ць; пр. аплёў, апляла́, апляло́; заг. апляці́; зак., што. ...
Кароткая форма прыметнікаў адзначаецца ў тых выпадках, калі яна шырока ўжываецца ў мове і пацвярджаецца картатэчным матэрыялам, напрыклад:
ГАТО́ВЫ, -ая, -ае; гато́ў, гато́ва.
ДУ́ЖЫ, -ая, -ае; дуж, ду́жа.
Кароткая форма дзеепрыметнікаў залежнага стану прошлага часу не даецца, паколькі яна ўтвараецца сістэмна.
Сродкам граматычнай характарыстыкі з’яўляюцца і паметы, што азначаюць прыналежнасць слова да таго ці іншага граматычнага класа: ліч. (лічэбнік), займ. (займеннік), дзеепрым. (дзеепрыметнік), дзеепрысл. (дзеепрыслоўе), прысл. (прыслоўе), прыназ. (прыназоўнік), злучн. (злучнік), часціца, выкл. (выклічнік). Пры назоўніках, прыметніках і дзеясловах паметы падобнага характару не даюцца. Іх ролю выконваюць абавязковыя граматычныя формы. Асобымі паметамі зак., незак. адзначаюцца трыванні дзеяслова.
У Слоўніку адзначаюцца выпадкі ўжывання таго ці іншага слова ў значэнні назоўніка (у знач. наз.), у значэнні прыметніка (у знач. прым.), у значэнні прыслоўя (у знач. прысл.), у значэнні выклічніка (у знач. выкл.), у значэнні прыназоўніка (у знач. прыназ.), у значэнні злучніка (у знач. злучн.) або ў якасці члена сказа: у значэнні выказніка (у знач. вык.). Напрыклад:
КАМА́НДУЮЧЫ, -ая, -ае. 1. Дзеепрым. незал. цяпер. ад камандаваць.
2. у знач. наз. кама́ндуючы, -ага, м. Начальнік буйнога вайсковага падраздзялення. Камандуючы арміяй.
КАСЦЮМІ́РАВАНЫ, -ая, -ае. 1. Дзеепрым. зал. пр. ад касцюміраваць.
2. у знач. прым. Адзеты ў маскарадны або тэатральны касцюм. // З удзельнікамі, адзетымі ў маскарадныя касцюмы. Касцюміраваны баль.
ГУРТ, -у, М -рце, м. 1. Натоўп, група людзей...
2. Статак буйной рагатай жывёлы...
3. у знач. прысл. гу́ртам. Сумесна, групай; усе разам. Хлапчукі гуртам узяліся цягнуць лодку да берага. Дуброўскі.
Адзначаюцца ў Слоўніку і спосабы сінтаксічнай сувязі дзеяслова, аднак паслядоўна — толькі пераходнасць; пасля асабовых форм ставяцца пытанні вінавальнага склону каго-што або толькі каго ці толькі што. Пры неабходнасці адзначаюцца і іншыя спосабы сінтаксічнай сувязі — ускосная пераходнасць, інфінітыўная пераходнасць, непераходнасць (безаб’ектнасць) і інш.
ДАКЛЯРАВА́ЦЬ, -ру́ю, -ру́еш, -ру́е; 1. зак. і незак., з інф. або дадан. сказам.... 2. незак., што або з інф.
КАХА́ЦЬ, -а́ю, -а́еш, -а́е; незак., каго і без дап. ...
БЯЛІ́ЦЬ, бялю́, бе́лі́ш, бе́лі́ць; незак., кагошто, чым і без дап. 1. ...
У рэестравым слове, яго варыянтах і формах даецца націск, напрыклад:
НЕАБЫ́ЯКІ, -ая, -ае і НЕАБЫЯКІ́, -а́я. -о́е.
У складаных словах ставіцца адзін, асноўны націск, напрыклад:
КОННАГВАРДЗЕ́ЙСКІ, -ая, -ае.
Стылістычная характарыстыка.
Лексіка кожнай літаратурнай мовы размяркоўваецца па стылістычных пластах. Яе асноўную масу, аднак, складаюць словы, якія не маюць ніякай стылістычнай афарбоўкі — так званая нейтральная ў адносінах да стыляў лексіка. Словы нейтральнай лексікі ўжываюцца ў мове любога стылю, таму ў Слоўніку яны не пазначаюцца ніякімі паметамі. Сфера ўжывання астатніх слоў абмежавана пэўным стылем, і таму пры іх даюцца адпаведныя паметы.
Паметай разм. (размоўнае) адзначаны шырокі пласт слоў або іх паасобных значэнняў, ужыванне якіх абмежавана гутарковай мовай, вуснай ці пісьмовай. У мастацкай літаратуры — гэта мова дзеючай асобы або стылізаваная, сказавая аўтарская мова. Напрыклад:
БРАНЯБО́ЙКА, -і, ДМ -бо́йцы; Р мн. -бо́ек; ж. Разм. Бранябойнае ружжо.
БРУКАВА́НКА, -і, ДМ -нцы; Р мн. -нак; ж. Разм. Брукаваная дарога; шаша.
Паметай абл. (абласное) пазначаюцца словы ці асобныя значэнні, характэрныя вузкаму тэрытарыяльнаму рэгіёну, якія праніклі ў літаратурную мову, але не знайшлі яшчэ шырокага ўжывання.
ГЗЫМС, -а, м. Абл. Карніз.
НА́ГЛЫ, -ая, -ае. Абл. 1. Раптоўны. ... 2. ...
Невялікая колькасць слоў адзначана ў Слоўніку паметай кніжн. (кніжнае). Гэта словы пераважна пісьмовай, навуковай ці публіцыстычнай мовы.
КАТАКЛІ́ЗМ, -у, м. Кніжн. Раптоўны разбуральны пераварот у прыродзе або ў сацыяльным жыцці; катастрофа. Вулканічны катаклізм. Рэвалюцыйны катаклізм.
З пашырэннем адукацыі словы кніжнага стылю паступова замацоўваюцца ў гутарковай мове, ператвараючыся ў словы нейтральнага пласта. Таму многія такія словы ўжо не адзначаны паметай кніжн., напрыклад: спецыфіка. эфектыўнасць, кульмінацыя, рэагаванне і пад.
Вузка прафесійнае ўжыванне слова, ператварэнне нейтральнага ці якога іншага слова ў тэрмін у нейкім адным вузкім значэнні пазначаецца паметай спец. (спецыяльнае). Напрыклад:
БО́ДНЯ, -і, ж. Спец. Шырокае металічнае вядро для падымання пароды ў шахтах.
Без паметы спец. падаюцца словы-тэрміны, якія ў складзе дэфініцыі маюць указанне на канкрэтную сферу іх ужывання, напрыклад:
КВАДРА́НТ, -а, М -нце, м. 1. У матэматыцы — чацвёртая частка круга. 2. ...
З ліку кніжнай лексікі выдзяляецца невялікая колькасць слоў так званага высокага стылю, пазначаных паметай высок. Гэта словы, характэрныя найбольш для мовы дыпламатычных і іншых вялікай дзяржаўнай важнасці дакументаў. Напрыклад:
РА́ТНЫ, -ая, -ае. Уст. і высок. Ваенны, баявы.
Блізкі да высокага паэтычны стыль. Абсяг ужывання слоў такога стылю — урачыста-ўзнёслая паэзія і проза. Пазначаны ў Слоўніку паметай паэт. Напрыклад:
ВЕ́ТРАЗЬ, -я, м. Паэт. ...
Да ліку стылістычных адносяцца і памета уст. (устарэлае), якая азначае, што словы, пазначаныя ёю, зараз не ўжываюцца, заменены іншымі словамі, і памета гіст. (гістарычнае), якая азначае, што слова ўжываецца ў той літаратуры, якая мае дачыненне да фактаў гісторыі, хоць сама рэалія — з’ява мінулых эпох.
БОРЦЬ, -і, ж. Уст. Вулей з выдзеўбанай калоды, або дупло ў дрэве, дзе жывуць пчолы.
ВЕ́ЧА, -а, н. Гіст. Сход, на якім вырашаліся грамадскія і дзяржаўныя справы ў некаторых гарадах Старажытнай Русі. Полацкае веча.
Да стылістычных памет прымыкаюць паметы эмацыянальнай ацэнкі: ласк. (ласкальнае), груб. (грубае), пагард. (пагардлівае), зневаж. (зневажальнае) і інш., якімі пазначаюцца словы адпаведнай эмацыянальнай афарбоўкі. Гэтыя паметы могуць ужывацца як самастойна, так і ў спалучэнні з іншымі стылістычнымі паметамі: разм. пагард., разм. груб., разм. ласк. Напрыклад:
БРАТО́К, -тка́; мн. браткі; м. Разм. ласк. ...
Сэнсавая характарыстыка слова. Тыпы дэфініцый.
Пад сэнсавай характарыстыкай слова разумеецца тлумачэнне, якое даецца ў выглядзе рознага тыпу лагічных азначэнняў (дэфініцый). Кожны разрад слоў мае свой тып дэфініцыі. Гэтым дасягаецца неабходная аднастайнасць структуры артыкулаў на словы аднаго разраду. Выкарыстоўваюцца наступныя тыпы дэфініцый:
Дэфініцыя, у якой коратка фармулюецца рэальнае значэнне слова. Напрыклад:
АА́ЗІС, -а, м. Месца сярод пустыні з крыніцай і расліннасцю вакол яе.
БАЯЗДО́ЛЬНЫ, -ая, -ае. Прыгодны весці баявыя дзеянні.
БУДАВА́ЦЬ, буду́ю, буду́еш, буду́е; незак., што. 1. Ставіць, мураваць, рубіць дом, узводзіць будынак, збудаванне ...
Дэфініцыя, якая раскрывае не толькі сэнс словаўтваральнай асновы, але і значэнне афіксаў. Так, слову «абаротлівасць» даецца дэфініцыя «ўласцівасць абаротлівага», якая азначае, што сэнс прыметніка «абаротлівы» выступае як якасць, уласцівасць, калі да яго дадаецца суфікс -асць. Параўн. яшчэ:
БАРВО́ВАСЦЬ, -і, ж. Уласцівасць барвовага; барвовае адценне.
БАЯЗЛІ́ВАСЦЬ, -і, ж. Уласцівасць, стан баязлівага.
КАСТРУБАВА́ТАСЦЬ, -і, ж. Уласцівасць каструбаватага.
Дэфініцыя, дзе на першы план вылучаецца значэнне словаўтваральнага афікса, які затым звязваецца з рэальнай асновай. Напрыклад:
АБАГУЛЬНЕ́ННЕ, -я, н. Дзеянне паводле знач. дзеясл. абагульняць — абагульніць.
АБАДО́К, -дка́, м. 1. Памянш. да вобад... 2. ...
АБІТУРЫЕ́НТКА, -і, ДМ -тцы; Р мн. -так; ж. Жан. да абітурыент.
Дэфініцыя, якая складаецца з сінанімічнага раду, напрыклад:
КАВАЛЕ́РЫЯ, -і, ж. Конніца, коннае войска.
КІРПА́ТЫ, -ая, -ае. Разм. 1. Кароткі. задзёрты (пра нос). ...
Дэфініцыя, у якой падкрэсліваецца толькі сэнсавая тоеснасць рэестравага слова з іншым словам, граматычная ж і стылістычная характарыстыкі могуць быць розныя, напрыклад:
АНАНА́САВЫ, -ая, -ае. Тое, што і ананасны.
МАКРЭ́ДЗЬ, -і, ж. Разм. Тое, што і макрата.
Дэфініцыя, у якой не раскрываецца сэнс слова, а адзначаецца граматычная сувязь яго з тым словам, якому апошняе адпавядае па свайму значэнню. Напрыклад:
АБКО́ШВАЦЬ, -аю, -аеш, -ае. Незак. да абкасіць.
Дэфініцыя ў гэтым слове паказвае, што «абкошваць» знаходзіцца ў поўнай сэнсавай адпаведнасці са словам «абкасіць» і адрозніваецца толькі трываннем. Параўн. яшчэ:
АБЛІ́ТЫ, -ая, -ае. Дзеепрым. зал. пр. ад абліць.
Дэфініцыя азначае, што слова «абліты» па значэнню адпавядае дзеяслову «абліць», хоць мае дзеепрыметнікавую форму.
КВАЛІФІКАВА́ЦЦА, -ку́ецца; незак. Зал. да кваліфікаваць.
Дэфініцыя азначае, што слова «кваліфікавацца» не мае сярэдне-зваротнага, а толькі залежны стан.
КАР́КНУЦЬ, -не; зак. Аднакр. да каркаць (у 1 знач.).
Дэфініцыя азначае, што слова «каркнуць» мае тое ж значэнне, што і «каркаць», з той толькі розніцай, што форма з афіксам -аць азначае шматразовасць дзеяння, а форма з афіксам -нуць — аднаразовасць.
Значэнне, адценне, ужыванне.
Лексічнае багацце Слоўніка, яго паўната выяўляецца не толькі у колькасці слоў, але і ў глыбіні раскрыцця сэнсу кожнага слова. У Тлумачальным слоўніку ўкладальнікі імкнуліся як можна паўней раскрыць семантычнае багацце слова, даць яго ва ўсёй разгалінаванасці значэнняў і адценняў значэнняў. Як вядома, словы ў мове розныя па сваёй сэнсавай структуры: ёсць словы адназначныя, маналіты, з уласцівасцямі тэрміна, і ёсць словы мнагазначныя, розныя значэнні якіх неаднолькавыя па важнасці ў слове. Задача лексікографа не толькі выявіць усе значэнні, але і ўстанавіць іерархію іх. Парадак размяшчэння значэнняў у слоўнікавым артыкуле дыктуецца як лагічнай сувяззю, так і ўжывальнасцю ў літаратурнай мове, пры гэтым на першым месцы заўсёды даецца прамое значэнне без абмежавальных памет, затым значэнні з абмежавальнымі паметамі разм., кніжн., высок., спец. Сферу літаратурных значэнняў завяршае пераноснае (перан.) значэнне.
Кожнае значэнне, апрача першага, даецца з чырвонага радка і пазначаецца арабскай лічбай.
Часам асобнае значэнне слова выступае не маналітна, а ў выглядзе пучка адценняў значэння. Такая асаблівасць сэнсавай структуры перадаецца ў Слоўніку праз чляненне дэфініцыі па больш дробных сэнсавых прыкметах. Кожнаму адценню, як і значэнню, даецца свая дэфініцыя і іншыя кампаненты артыкула. Адценні адно ад другога аддзяляюцца знакам // (паралелькі). Як і значэнні, адценні падаюцца ў парадку лагічнай сувязі іх і ступені ўжывальнасці: асноўныя, шырокаўжывальныя — на першым месцы, другарадныя, рэдкаўжывальныя — на апошнім.
Бываюць выпадкі, калі ў літаратурнай мове тое ці іншае слова аказваецца ўжытым не ва ўласцівым яму вобразным ці пераносным значэнні. Найбольш аўтарытэтныя з такіх ужыванняў даюцца ў Слоўніку пад адным са значэнняў. Знакам, які вылучае такое ўжыванне ў слоўнікавым артыкуле, з’яўляецца рыска /. Тлумачэнне ўжывання не даецца, але пасля рыскі адзначаецца: у перан. ужыв., у безас. ужыв., і прыводзіцца цытата, у кантэксце якой сустрэлася гэта ўжыванне. Напрыклад:
АКУ́ЛА, -ы, ж. Вялікая драпежная марская рыба з верацёнападобным целам і вялікай пашчай. / у перан. ужыв. Біржавыя акулы. Акулы капіталізму.
АДЛЕ́ГЧЫ, -ля́жа, -ля́гуць; пр. адлёг, -лёгла і -лягла́, -лягло́; зак. 1. (звычайна са словамі «сэрца», «ад сэрца», «на сэрцы»)...
2. Спа́сці, паменшаць (пра мароз, холад). Мароз адлёг, і нават зрэдку пакапвала са стрэх. Чарнышэвіч. / у безас. ужыв. Пад раніцу як быццам адлягло. Брыль.
Парадак памет.
У Слоўніку выкарыстоўваецца цэлая сістэма граматычных і стылістычных памет. Пры гэтым у загаловачнай частцы некаторых артыкулаў або ў асобных значэннях можа атрымацца збег памет. Каб дасягнуць сістэмнасці ў іх падачы, у Слоўніку прыняты наступны парадак:
а) адразу пасля склонавых, родавых і асабовых форм даюцца граматычныя паметы: паметы роду (м., ж., н.), назвы часцін мовы, паметы трывання (зак., незак.), іншыя паметы граматычнага характару (адз. няма, толькі мн., пераважна мн., звычайна мн., 1 і 2 ас. не ўжыв.), паметы, звязаныя са спосабам кіравання (каго-што, чым, без дап. і інш.);
б) пасля граматычных памет і паметы перан. ідуць стылістычныя паметы і паметы эмацыянальнай ацэнкі.
Спосабы ілюстрацыі значэння слоў.
Тлумачэнне значэння (дэфініцыя) не заўсёды з’яўляецца дастатковым сродкам для раскрыцця сэнсу слова. Часам гэта тлумачэнне мае патрэбу ва ўдакладненні кантэкстам. Гэту дапаможную ролю ў тлумачэнні слова выконваюць цытаты, узятыя з літаратурных крыніц. Аднак функцыі цытат не зводзяцца да гэтай, хоць і галоўнай ролі. Цытаты ў Слоўніку, узятыя з аўтарытэтных крыніц, пацвярджаюць прыналежнасць слова да літаратурнай мовы, дакументуюць правільнае літаратурнае ўжыванне, сведчаць пра сферу яго бытавання, даюць найбольш тыповае для яго слоўнае акружэнне. Цытаты ў Слоўніку часам служаць і чыста апраўдальным кантэкстам. Кожнае абласное слова ў Слоўніку ілюструецца прыкладам з мастацкай літаратуры, каб пасведчыць, на якой падставе тое ці іншае слова змешчана.
У вялікіх шматслоўных цытатах дапускаюцца скарачэнні, месца якіх адзначаецца дзвюма кропкамі. Аднак скарачэнне ні ў якім разе не павінна парушаць агульнага сэнсу сказа. У цытатах дапускаецца праўка чыста арфаграфічных неадпаведнасцей. У рэдкіх, выключных выпадках, калі праўка выходзіць за межы арфаграфіі, яна адзначаецца квадратнымі дужкамі. Гэта можа быць асобнае слова ці частка слова. Праўка загаловачнага слова ў цытаце не дапускаецца.
Калі ў цытаце адсутнічае дзеючая асоба або імя яе заменена асабовым ці прыналежным займеннікам, то, каб надаць сказу большую выразнасць, часам прыводзіцца гэта імя па месцы займенніка або — пры адсутнасці займенніка — на пачатку сказа ў квадратных дужках. На месцы пропуску займенніка ставяцца дзве кропкі. Напрыклад: Выраз.. цёмных акруглых вачэй [Ядвісі] часта змяняўся. Колас. [Міканор] устаў і пайшоў далей акружной сцежкай. Кулакоўскі.
Перад цытатай, якая з’яўляецца рэплікай з драматургічнага твора, даецца ў квадратных дужках імя дзеючай асобы, якой належаць словы. Напрыклад: [Лютынскі:] Тут, канечне, доктар патрэбен. Але дзе нам узяць яго? Крапіва.
У неабходных выпадках падобным чынам раскрываецца і імя дзеючай асобы ў цытатах, якія з’яўляюцца рэплікамі з дыялогу празаічнага твора. Напрыклад: [Лабановіч:] — Я пачынаю аналізаваць самога сябе і вынікамі застаюся незадаволены. Колас.
Не заўсёды аўтары і рэдактары мелі магчымасць праілюстраваць тое ці іншае значэнне найлепшай цытатай, не заўсёды была і патрэба ў ілюстрацыі мнагаслоўнымі цытатамі. У такіх выпадках замест цытат даюцца двух- ці трохслоўныя шырокаўжывальныя словазлучэнні. Напрыклад, пад словам «адмоўны» у 1 знач. даюцца выразы: «адмоўны адказ», «адмоўны займеннік». Падобныя словазлучэнні ў Слоўніку маюць і іншае прызначэнне: паказаць найбольш тыповае спалучэнне загаловачнага слова з іншымі словамі.
У якасці ілюстрацыйных прыкладаў у Слоўніку выкарыстоўваюцца прыказкі і прымаўкі. У кожным выпадку падобная ілюстрацыя падпісваецца назвай жанру (прыказка, прымаўка) ці ўказаннем аб паходжанні цытаты (з нар.). Звычайныя цытаты з літаратурных крыніц падпісваюцца прозвішчам аўтара без ініцыялаў. Выключэнне складаюць аўтары з аднолькавымі прозвішчамі.
Фразеалогія.
Фразеалагізмы ў Слоўніку складаюцца з двух тыпаў адзінак: тэрміналагічных спалучэнняў і ўласна фразеалагізмаў. Тэрміналагічныя спалучэнні змяшчаюцца асобным абзацам за знакам ○ (кружок) пасля семантычнай характарыстыкі слова, напрыклад:
○ Удзельная вага гл. вага.
Уласна фразеалагізмы змяшчаюцца асобным абзацам за знакам ◊ (ромб) пасля тэрміналагічных спалучэнняў, напрыклад:
◊ Абяцаць залатыя горы гл. абяцаць.
Калі тэрміналагічнае спалучэнне або фразеалагізм мае некалькі значэнняў, то іх тлумачэнне даецца пад літарнай нумарацыяй. Напрыклад:
◊ Без аглядкі бегчы (імчацца, дзейнічаць) — а) ... б) ... в) ...
Тэрміны, вынесеныя за кружок, і фразеалагізмы, вынесеныя за ромб, тлумачацца пад граматычна галоўным словам спалучэння. Пад іншымі значымымі словамі яны даюцца ў якасці спасылачных. Так, у тэрміналагічным словазлучэнні актыўны баланс тлумачэнне даецца пад словам «баланс». Пад словам жа «актыўны» даецца спасылка на «баланс», параўн.:
БАЛА́НС, ...
○ Актыўны баланс — падрахунак, у якім прыход большы за расход.
АКТЫ́ЎНЫ, ...
○ Актыўны баланс гл. баланс.
Той жа прынцып дзейнічае і тады, калі падаюцца ўласна фразеалагізмы. Так, ва ўстойлівых спалучэннях брацца за розум, зроду не бачыць, і не шум баравы тлумачэнні даюцца адпаведна пад словамі: «брацца», «бачыць», «шум».
У тых выпадках, калі немагчыма вызначыць, якое слова з’яўляецца граматычна галоўным, тлумачэнне даецца пад першым значымым словам. Так, у фразеалагізме ні кала ні двара тлумачэнне даецца пад словам «кол». Пад словам жа «двор» — спасылка: «гл. кол».
Пры наяўнасці сінанімічных варыянтаў фразеалагізма тлумачыцца той з іх, якому аддаецца перавага. Аднак пры асноўным фразеалагізме падаюцца, у дужках ці праз коску, і варыянты. Апошнія змяшчаюцца на сваім алфавітным месцы са спасылкай на асноўны варыянт. Так, пад словам «душа» змешчаны фразеалагізм у такім выглядзе: душа (сэрца) баліць. Дужкі ў гэтым фразеалагізме азначаюць, што ён бытуе ў мове ў двух варыянтах: душа баліць (асноўны варыянт) і сэрца баліць. Тлумачэнне фразеалагізма даецца пад словам «душа». Пад варыянтным словам «сэрца» змяшчаецца фразеалагізм са спасылкай у наступным выглядзе: сэрца баліць—тое, што і душа баліць (гл. душа). Пад словам «баліць» — душа (сэрца) баліць гл. душа.
У дужках даюцца і факультатыўныя кампаненты фразеалагізма. Напрыклад: Па (самыя) вушы, хоць (ты) іголкі збірай. Пры падачы такога фразеалагізма ў алфавітным парадку факультатыўнае слова ці выраз пад увагу не прымаюцца.
Словазлучэнне тэрміналагічнага ці фразеалагічнага характару можа выступаць і ў выглядзе самастойнага слоўнікавага артыкула, калі яно мае кампанент без самастойнага значэння. Такі артыкул афармляецца наступным чынам:
БІКФО́РДАЎ. У выразе: бікфордаў шнур гл. шнур.
У самым артыкуле тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні размешчаны ў алфавітным парадку.
Этымалагічная даведка. Асобным структурным элементам артыкула з’яўляецца этымалагічная даведка, у якой раскрываецца паходжанне слова. Калі слова запазычана з блізкім гучаннем і ў тым жа значэнні, то такому слову даецца яго іншамоўнае напісанне лацінкай без перакладу і адзначаецца мова, з якой гэта слова запазычана, напрыклад:
АПЕЛЯ́ЦЫЯ, ... [Лац. appellatio.]
Калі ж слова ў беларускай мове набыло іншае значэнне або паслужыла асновай для ўтварэння слова іншай граматычнай катэгорыі, то для такога слова даецца даведка наступнай формы:
БЛАНК, ... [Ад фр. blanc — белы.]
БІЯЛО́ГІЯ, ... [Ад грэч. bios — жыццё і logos — вучэнне.]
Калі слова атрымала вельмі шырокае распаўсюджанне ў розных мовах свету, то даведка да такога слова можа быць абмежавана назвай мовы, ад якой яно паходзіць, напрыклад:
БАКШТО́Ў, ... [Гал.]