Маца́к ’велікоднае яйка з моцнай шкарлупінай’, ’моцны, дужы чалавек’ (Янк. 1, ТСБМ, Сцяшк., Шат., Мат. Гом., Ян.), драг. моцу́к, моцю́к ’моцнае яйка’ (КЭС, З нар. сл.), шчуч. мацачок (Сцяшк. Сл.), мацак ’моцны тытунь або напітак’ (ТСБМ). Укр. моца́к ’дужы чалавек’, ’моцнае яйка’. Утвораны ад моц (гл.) пры дапамозе суф. ‑ак (Сцяцко, Афікс. наз., 146) першапачаткова са значэннем ’характарыстыка асобы’.
Мацака́ ’вобмацкам’ (усх.-маг., КЭС; Растарг.). Да ма́цаць (гл.). Першапачаткова, відаць, з формы ⁺змацака́ (з суфіксам ‑а), як сцішка́, спатайка́ (Шуба, Прыслоўе, 126–127), — у якой з‑ адпала пад уплывам мацком ’тс’ (Растарг.). Параўн. аналагічнае прыставачнае драг. на́мацкам (КЭС).
Мацар ’уладальнік’ (Дунін–Марцінкевіч), ст.-бел. моцаръ ’уладар’, ’волат’ запазычана са ст.-польск. mocarz ’тс’ (Булыка, Лекс. запазыч., 21). Мацарства ’ўладанні’ (там жа) < польск. mocarstwo ’вялікая дзяржава’ < ст.-польск. mocarzstwo ’моц, сіла’.
Мацата́ ’моц’, ’сіла ўздзеяння лекавай расліны’ (Сцяшк.; Яруш., шчуч., Сл. ПЗБ). Да моц (гл.). Аб суфіксе гл. Сцяцко, Афікс. наз., 121.
Мацаўні́к ’парушэнец парасоністы, Chimaphila Pursh. umbellata (L.) Nutt.’ (маст., Сл. ПЗБ). Да мацава́ць ’умацоўваць (здароўе)’ — расліна з’яўляецца лекавай. Магчыма, аналагічна ўзнікла лексема мацаўнік ’цыкорыя, Cichorium intybus’ (гродз., Кіс.).
Ма́цаць, ма́цыць, ма́цатэ ’датыкаючыся, распазнаваць што-небудзь’, ’шукаць, абшукваць вобмацкам’, ’правяраць курыцу, ці яна з яйкам’ (ТСБМ, Нас., Шат., Касп., Бяльк., Растарг., Сл. ПЗБ, ТС; драг., КЭС). Укр. мацати ’тс’, рус. мацать на тэрыторыі, якая прылягае да бел. і ўкр.; польск. macać, мар.-славац., ляш. macati hmatami, чэш. makati, ганацк. mněkat, славац. macať, н.-луж. makaś, в.-луж. masać, н.-луж. smasaś ’тс’. З польск. macać (Кюнэ, 74). Да зах.-слав. ⁺makati < і.-е. *mōk‑ (Шустэр–Шэўц, 12, 879–880). Неверагодна Махэк₂, 349, які macati выводзіць з mat‑s‑ati < (h)matati ’мацаць, шукаць’. Сюды ж мацацца ’марудзіць’ (карэліц., Нар. сл.) у выніку семантычнага пераносу ’(паволі) шукаць датыкаючыся’ > ’марудзіць’.
Мацая́ ’мацак’ (Юрч.). Да мацаваць (гл.). Аб суфіксе ‑ěja гл. Слаўскі, SP, 1, 87; Сцяцко, Афікс. наз., 86.
Маце́йка ’ляўконія, Mattiola incana R. Br.’ (карэліц., Сцяшк. Сл.). З польск. maciejka ’тс’. Узыходзіць да імя Maciek < Maciej.
Ма́цене, ма́цяне ’сын ці дачка з фізічнымі рысамі або з рысамі характару маткі’ (калінк., Мат. Гом.; Янк. 1). Да ма́ці (гл.). Утворана пры дапамозе суфікса ‑ěn‑ (параўн. літ. ‑én‑as, лат. ‑ę̄ns: brolë́nas, brãlę̄ns ’сын брата’) і ‑е для ўтварэння назваў маладых істот. Гл. таксама Сцяцко, Афікс. наз., 152.
*Ма́цер, ма́цяр ’матка’ (Нас., Яруш., Касп., Пан. дыс.; докш., Янк. Мат.; пух., З нар. сл.; ДАБМ, к. 89). Укр. ма́тір, рус. ма́терь, польск. macierz, н.-луж. maśeŕ, в.-луж. maćer, славац. mater, серб.-харв. дыял. матер, макед., балг. матер, матър. Прасл. materь — форма з ускоснага (вінавальнага) склону лексемы mati > ма́ці (гл.); гэты пераход адбыўся пад уплывам асноў назоўнікаў на ‑i. Сюды ж ма́цер‑божое слёзкі ’дрыжнік сярэдні, Briza media L.’ (ТС).