Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Прызя́бнуць ’прыхапіць лядком’: быстры речки призябнули, ручаёчки ни цекуць (Дзмітр.). Да зя́бнуць ’мерзнуць’ (гл.) < прасл. *zęb(nǫ)ti з пашырэннем семантыкі.

Прызяле́нны (прызеле́нны) ’няспелы’ (шчуч., Сл. ПЗБ). Прыставачна-суфіксальнае ўтварэнне ад зе́лень, гл. зялёны з відавочным семантычным зрухам ’зялёны’ → ’няспелы’.

Пры́зямлянка (пры́землянка) ’жаваранак’ (ПСл; верагоднае маецца на ўвазе жаваранак чубаты, Galerida cristata L.). Лексікалізацыя словаспалучэння пры зямлі́, якое паказвае на звычайны біятоп гэтай птушкі. Параўн. зямля́нка і пад. для назваў берагавой ластаўкі, сітаўкі жоўтай і жаваранка чубатага (падрабязна гл. Антропаў, Назв. птиц, 259).

Прыісто́башнік ’прыбудова да істопкі’ (Ян.), прысто́башнік, прысто́пчынік ’частка стопкі перад уваходам’ (рагач., пух., Сл. ПЗБ), прысто́пнік ’перад клеці; кладоўка’ (Ян.; люб., ЛА, 4). Ад істо́пка/сто́пка ’памяшканне для захавання агародніны і іншых прадуктаў’ (гл.) з узнаўленнем этымалагічнага ‑b‑.

Прыймо́ — прапанаваны Станкевічам заменнік для прыём (гл.), які лічыцца русізмам, па тыпу пераймо́ (гл.) і пад. (Станкевіч, Зб. тв., 1, 59).

Прыймя́ ’прыназоўнік’ (Гарэц., Ласт., Байк. і Некр.). Позняе прыставачна-бяссуфікснае ўтварэнне ад імя́ (гл.). Параўн. такога ж кшталту лінгвістычны тэрмін займя́ ’займеннік’. Не выключаны ўплыў польск. przyimek ’займеннік’, які, паводле Банькоўскага (2, 935), з’яўляецца “скарочаным наватворам” *przyimionek.

Прыйсці́, прыйсці́ць, прысці́, прыці ’прыйсці’ (ТСБМ, Нас., Сл. ПЗБ), ст.-бел. приити, прити (Сл. Скарыны). Узыходзіць да прасл. *priiti (Копечны, Zákl. zásoba, 291) < *pri‑jьti, гл. ісці. Параўн. укр. прийти́ ’тс’, рус. прийти́, придти́, польск. przyjść, каш. přinc, чэш. přijít, славац. prisť, славен. príti, серб.-харв. priíći, в.-луж. přińć, н.-луж. pśiś, ст.-слав. прити, стараж.-рус. приити (Сразн.).

Прыкаву́лак (прыкаву́лык) ’завулак’ (Бяльк.). Дэрывацыйны карэлят да закаву́лак, параўн. рус. закоу́лок, усходнеславянскае прэфіксальнае ўтварэнне ад *коулок < *улок ’вуліца’ (КЭСРЯ, 114), параўн. тут яшчэ ст.-рус. улъка, улка (Сразн.). Наяўнасць беларускага слова пацвярджае рэальнасць даволі праблематычнага раней коулок і робіць прапанаванню ужо даўно версію прымальнай. Гл. таксама Шанскі (2, 6, 40). Параўн. ву́лка (гл.).

Прыкага́лак ’яўрэйская суполка, якая ў сувязі з малалікасцю не мае свайго старшыні і таму прыпісаная да бліжэйшага вялікага таварыства, асабліва гарадскога’ (Нас.). Да кага́л (гл.).

Прыкадо́ліцца ’прыладзіцца’ (Касп.). Прэфіксальнае ўтварэнне ад незафіксаванага *кадо́ліць/кадо́ліцца, параўн. рус. арханг. кодо́лить ’прывязваць каня на пашы’, якія ад кадо́л/кадо́ла ’вяроўка (рознага прызначэння)’ (гл.), што, магчыма, сведчыць пра запазычанне.