Verbum

чорна...

Першая частка складаных слоў у знач. чорны (у 1 знач.); пішацца, калі націск у другой частцы падае не на першы склад, напр. чорнагаловы, чорнабароды.

чорнабароды, ✂.

З чорнай барадой.

• Ч. мужчына.

чорнагаловік, ✂, м.

1. Шматгадовая травяністая расліна сямейства губакветных.

2. Пра каго-н. з цёмнымі, чорнымі валасамі (разм.).

3. Разнавіднасць баравіка з цёмнай, чорнай шапачкай (разм.).

чорнагаловы, ✂.

З чорнымі валасамі (пра чалавека), з чорнай галавой (пра жывёл, птушак).

чорнагалоў, ✂, м.

Тое, што і чорнагаловік (у 1 знач.).

чорнарабочы, ✂, м.

Рабочы, які выконвае фізічную работу, што не патрабуе кваліфікацыі.

|| ж. чорнарабочая, ✂.

чорны, ✂.

1. Які мае колер сажы, вугалю; проціл. белы.

   • Чорная фарба.
   • Чорная барада.
   • Ч. дым.

2. Цёмны, больш цёмны ў параўнанні з чым-н. больш светлым.

   • Ч. хлеб.
   • Ч. ад загару.

3. Брудны, запэцканы.

   • Чорныя рукі ад гразі.

4. Некваліфікаваны, які не патрабуе высокага майстэрства, часта фізічна цяжкі (пра работу).

   • Чорная работа (уст.).

5. Прызначаны для якіх-н. службовых ці бытавых мэт; не парадны, не галоўны.

   • Ч. ход.
   • Чорная лесвіца.

6. Не апрацаваны, чарнавы.

   • Ч. варыянт рукапісу.

7. перан. Нізкі, каварны, подлы.

   • Чорная зайздрасць.
   • Чорныя справы.

8. перан. Дрэнны, адмоўны.

   • Чорныя старонкі біяграфіі.
   • Ч. бок жыцця.

9. перан. Цяжкі, змрочны, беспрасветны.

   • Чорныя думкі.
   • Чорная доля.

10. перан. Крайне рэакцыйны.

    • Чорныя сілы.

11. У дарэвалюцыйнай Расіі: які адносіўся да ніжэйшых слаёў грамадства, да простага народа.

    • Ч. народ.

12. У Рускай дзяржаве 14—17 стст.: цяглавы, падатковы; дзяржаўны, не прыватнаўласніцкі (гіст.).

    • Чорныя землі.

13. Паводле забабонных уяўленняў: вядзьмарскі, чарадзейскі, звязаны з нячыстай сілай (уст.).

14. Як састаўная частка некаторых заалагічных і батанічных назваў.

    • Чорныя парэчкі.
    • Чорная рабіна.
    • Ч. дзяцел.

○

• Чорнае золата — 1) нафта; 2) каменны вугаль.

• Чорная біржа (чорны рынак) — неафіцыйная біржа (рынак).

• Чорная ікра — ікра асятровых рыб.

• Чорны кофе — моцны кофе без малака і вяршкоў.

• Чорны шар — выбарчы шар, які азначае «супраць абрання» каго-н.

• Чорны лес — лісцёвы лес, чарналессе.

• Чорныя металы — назва жалеза і яго сплаваў (сталі, чыгуна і г.д.).

◊

• Ні чорнага ні белага (разм.) — не абазвацца, не сказаць ні слова каму-н.

• Трымаць у чорным целе — сурова, строга абыходзіцца з кім-н.

• У чорным святле — змрочным, непрыглядным, горш, чым на самай справе (бачыць, падаваць, паказваць і пад. што-н.).

• На чорную гадзіну (разм.) — на цяжкі час (пакінуць што-н.).

• Чорная косць (костка) (уст.) — пра людзей простага, недваранскага паходжання.

• Чорны дзень (разм.) — перыяд нястачы, беднасці ў жыцці; цяжкая часіна.

• Чорным па белым (разм.) — дакладна, выразна, ясна (напісана).

• Як чорны вол (рабіць, працаваць) (разм.) — рабіць, не пакладаючы рук.

|| наз. чарната, ✂ і чарнота, ✂.

чорт, ✂, м.

1. Паводле забабонных уяўленняў: злы дух у вобразе чалавека, пакрытага чорнай шэрсцю, з рагамі, капытамі і хвастом; д’ябал.

2. Ужыв. як лаянкавае слова (разм.).

   • Куды лезеш, чорт?

◊

• Адзін чорт (разм.) — усё адно, адно ліха.

• Да чорта (разм.) — пра вялікую колькасць, вельмі многа.

• Куды яго чорт панёс, куды яго чэрці ўхапілі (разм. неадабр.) — куды ён дзеўся.

• К чорту на рогі (разм.) — вельмі далёка, у глухія мясціны (ехаць, адпраўляцца і пад.).

• К чорту ў зубы (разм. неадабр.) — у небяспечнае месца, на рызыкоўную справу (ісці).

• На чорта (разм. груб.) — навошта, дзеля чаго?

• Ні к чорту (не варты) (разм. незадав.) — ні на што не прыгодны.

• (Сам) чорт галаву (нагу) зломіць (разм.) — аб вялікім беспарадку дзе-н.

• Сам чорт не брат (разм.) — пра таго, каму ўсё лёгка, даступна, хто ні ад каго не залежыць.

• Чорта лысага (разм.) — нічога падобнага; наўрад.

• Чортам падшыты (разм.) — непаседлівы, вяртлявы.

• Чорт ведае што (разм.) — нешта неймавернае, што цяжка ўявіць; усё, што хочаш.

• Чорт з ім (з табой, з ёй, з вамі, з імі) (разм.) — хай, няхай будзе так.

• Чорт лазаты (разм. неадабр.) — пра таго, хто з’яўляецца ўвасабленнем зла, несправядлівасці.

• Чорт не бярэ (не возьме) (разм.) — нічога не здарыцца, не шкодзіць (не пашкодзіць).

• Чорт падаткнуў (разм.) — аб чым-н., чаго не трэба было рабіць.

• Чорт пацягнуў за язык (разм.) — шкадаванне з прычыны сказанага чаго-н. непатрэбнага.

• Чорт прынёс (паднёс, прыгнаў) каго (разм. неадабр.) — пра таго, хто прыйшоў, з’явіўся не ў пару, недарэчы.

• Чорту лысаму (разм.) — невядома каму (аддаць, пакінуць і пад.).

• Чорт яго бяры (разм.) — добра, няхай будзе так; згода.

• Чэрці носяць дзе, каго (разм. неадабр.) — аб тым, хто ходзіць невядома дзе.

• Што за чорт (разм.) — як выражэнне здзіўлення, незадаволенасці.

• Якога чорта! (разм. груб.) — выражэнне негатыўных адносін да каго-н., зласлівасці, незадавальнення.

• Баяцца як чорт крыжа (ладану) (разм.) — вельмі моцна баяцца каго-, чаго-н.

• Як чорт пад крыжам (разм.) — вельмі моцна (дрыжаць, калаціцца).

|| памянш. чорцік, ✂.

|| прым. чартоўскі, ✂ і чортаў, ✂.

• Чартоўскае насланнё.
• Чортава стварэнне (лаянка).
• Чортаў сын лаянк.).

чортаў, ✂.

1. гл. чорт.

2. Вельмі дрэнны, непрыемны (разм.).

   • Ч. мароз.
   • Чортава работа.

3. У спалучэнні са словамі, якія абазначаюць вялікую колькасць, ужываецца для іх узмацнення (разм.).

   • Чортава процьма.

○

• Чортава вока — акно ў балоце.

◊

• Чортаў тузін (жарт.) — пра лічбу 13.