Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Нарэ́пяці́цца ’прыгожа адзецца, напудрыцца, падмаляваць губы, падвесці бровы’ (навагр., Нар. сл.). Да рэпетыцыя?

Нарэў ’вялікі мядзведзь’ (Інстр. 2). Няясна, магчыма, да рваць (гл.), прасл. *гъиайу якое, паводле Мяркулавай (Этимология–1978, 96), магло мець значэнне ’схапіўшы зубамі, адарваць кусок’. Відаць, як і іншыя назвы мядзведзя, табуізаваная.

Нарэ́чанька ’назва танца’ (светлаг., чач., Мат. Гом.), наричэнька ’від танца’: Нарэчэньку танцэвалі по парах, адзін подпеваў (ТС), «на рэчаньку» ’тс’ (Полымя, 1988, 8, 175). Ад слоў песні, якой суправаджаўся танец: «Выйду я на рэчаньку…»

Нарэ́ч’е ’мова, голас’: Нема нарэчʼя крыкнуць (ТС), рус. наречие ’слова; нараканне’, ст.-слав. нарѣчие ’прыгавор, рашэнне’. Да *rekti ’сказаць’, гл. рикнуць.

Нарэ́шце ’напаследак, урэшце’ (Нас., Гарэц., Яруш., Сл. ПЗБ), нарэ́шці ’тс’ (Сл. ПЗБ), нарэ́шця ’апошнім, пазней за іншых’ (навагр., З нар. сл., Сл. ПЗБ), нарэ́сьце ’тс’ (Жд. 1), нарэ́шты ’напаследак, у канцы’ (Булг.), на рэ́што ’тс’ (Нас.). Да рэ́шта ’астатак, рэшта’ (гл.) або непасрэдна з польск. nareszcie ’ўрэшце, напаследак’.

Насаке́рыцца ’накіравацца, намерыцца нешта зрабіць (экспр.)’ (Цых.). Да сапёрадыял. сякера’; наўрад ці мае сувязь з серб.-харв. nasokėriti, nasökerim ’скрывіць, сагнуць’ (RHSJ); няяснага паходжання, магчыма, да *sokb, *sočiti ’паказваць’; параўн. балг. насика ’кірунак, напрамак’.

Насампе́рад ’перш за ўсё, у першую чаргу’ (Гарэц., Др.), укр. насампере́д ’тс’. З на + са́м(ы) + пе́рад, параўн. на са́мы кане́ц ’напаследак, у канцы’.

Наса́р1 (носа́р) ’насаты чалавек’ (ТС). Да нос (гл.).

Наса́р2 (носа́рь) ’ёрш-насар, Acerina acerina’ (Жук.), носу́ра ’тс’ (Дэмб.), укр. носар, носарик, носурик, рус. носа́рь ’данскі ёрш’, польск. дыял. nosacz. Ад нос; паводле Каламіец, назва ўзнікла ў паўднёварускіх гаворках (Каламіец, Происх., 23).

Наса́тка1 ’насоўка, насавая хустачка’ (Гарэц., Жд. 1, Сл. ПЗБ), сюды ж насаві́к ’тс’ (Ян.), наса́рка ’тс’ (Сцяшк. Сл.) і пад. Да нос, вынік семантычнай кандэнсацыі спалучэнняў тыпу насава́я ху́стачка і пад.

Наса́тка2 ’драўляная пасудзіна, бочачка з носікам для напіткаў, алею і інш.’ (Нас., Мат. Гом., ТС; чэрв., Нар. лекс.), ст.-бел. носатка, насатка, насадка ’адзінка вымярэння вадкасці’, ’ёмістасць, якая змяшчае ў сабе дзве калоды мёду, у выглядзе цэбра, які насілі на каромысле, ці ў выглядзе посуда з носам’ (Нас. гіст.). Да нос (Скурат, Меры, 74–75), параўн. насаты ’з (вялікім) носам’; формы з д — вынік дээтымалагізацыі ці ад’ідэацыі да насадзіць ’набіць, насадзіць’.

Насахава́цца ’нагаварыцца (з мэтай абгаворваць, згаворвацца)’ (слаўг., Нар. словатв.). Няясна; ці не звязана са схавацца, хавацца?