Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

Скарачэнні
абвгдеёжзійклмнопрстуфхцчшэюя

гак​1, ✂, м.

  1. Металічны крук.

    • Гакам зачапіць за бервяно.

  2. Востры шып у падкове.

    • Гэты г. не кавальскай работы.

◊

  • З гакам (разм.) — з лішкам.

  • Тры кіламетры з гакам.

|| прым. гакавы, ✂.

гак​2, выкл. у знач. вык. (разм.).

Ужываецца ў значэнні дзеяслова гакнуць (гакнуцца).

  • Мядзведзю г. у лоб!
  • Паслізнуўся і г. аб камень.

гакнуцца, ✂; зак. (разм.).

Моцна ўдарыцца.

  • Г. аб шафу.

гакнуць, ✂; зак. і аднакр. (разм.).

  1. Стукнуць з вялікай сілай.

    • Г. абухом па бервяне.

  2. Ужыв. замест некаторых дзеясловаў для абазначэння дзеяння, якое адбываецца з вялікай сілай, запалам, азартам (з захаваннем кіравання гэтых дзеясловаў).

    • Гакнулі па тры кружкі піва.

|| незак. гакаць, ✂.

|| наз. гаканне, ✂.

гала, ✂, н. (разм.).

  1. Голае месца, чыстая прастора.

  2. Цвёрды круглы ком зямлі, гліны.

|| прым. галавы, ✂.

галава, ✂, ж.

  1. Верхняя частка цела чалавека (або жывёлы), якая складаецца з чарапной каробкі і твару (або морды жывёлы).

    • Схіліць галаву ў знак павагі.
    • Схапіцца за галаву (таксама перан. жахнуцца).
    • Біць па галаве (таксама перан. даваць заўвагі за няправільныя дзеянні, учынкі).
    • Нічога не прыходзіць у галаву каму-н. (не можа ні пра што думаць, засяродзіцца).

  2. Адзінка падліку жывёлы.

    • Сто галоў свіней.

  3. перан. Розум, свядомасць, развага.

    • Чалавек з галавой.
    • Цвярозая галава.
    • У яго міністэрская галава (пра дзелавога, разважлівага чалавека).
    • Эх, ты г., не ўцяміў простай рэчы... (іран. пра някемлівага чалавека).

  4. м., перан. Кіраўнік, начальнік.

    • Усёй справе г.
    • Гарадскі г. (уст.).
    • Г. сям’і (старэйшы ў сям’і).

  5. перан. Перадавы атрад, пярэдняя частка (спец.).

    • Г. дэманстрацыйнай калоны.

  6. Харчовы прадукт у форме шара, конуса.

    • Г. сыру.

◊

  • Бедная галава — пра няшчаснага чалавека, які выклікае спагаду.

  • Брацца (узяцца) за галаву (разм.) —
    1. быць вельмі здзіўленым, уражаным чым-н.;
    2. своечасова спахапіцца, зразумець.

  • Браць (узяць) у галаву што (разм.) — многа думаць пра што-н.

  • Валіць (перакладаць) з хворай галавы на здаровую (разм. неадабр.) — пра звальванне віны на іншага.

  • Вецер (гуляе) у галаве (разм. неадабр.) — пра несур’ёзнага чалавека.

  • Выкінуць з галавы каго-што (разм.) — перастаць думаць, забыцца пра каго-, што-н.

  • Галава і два вухі (разм. неадабр.) — пра нездагадлівага, прастакаватага чалавека.

  • Галава як рэшата (разм.) — пра дрэнную памяць.

  • Дайсці сваёй галавой (разм.) — самастойна разабрацца ў чым-н.

  • Дурыць галаву (разм. неадабр.) — збіваць з панталыку сваімі патрабаваннямі, капрызамі.

  • Злажыць (скласці) галаву — загінуць у баі, памерці.

  • Карана з галавы не зваліцца (не ўпадзе) (разм.) — гонар не будзе закрануты, аўтарытэт не будзе парушаны.

  • Крукам (шастом) галавы не дастаць каму (разм. неадабр.) — пра вельмі ганарыстага чалавека.

  • Ламаць галаву над чым — напружана думаць (над вырашэннем якога-н. пытання, задачы).

  • Лезці ў галаву (разм.) — неадступна, назойліва ўзнікаць, з’яўляцца ў думках.

  • Мець галаву (на плячах, на парку) (разм. неадабр.) — быць талковым і разумным.

  • На галаве (на галовах) хадзіць (разм. неадабр.) — дурэць, сваволіць.

  • На галаву (разм. неадабр.) — у разліку на кожнага.

  • Налажыць галавой (разм.) — запнуць.

  • На сваю галаву (разм.) — сабе на клопат.

  • На скрут (злом) галавы (разм.) — стрымгалоў, без развал (бегчы, ехаць).

  • Не знасіць галавы каму (разм.) — не мінуць пакарання, кары.

  • Прыйсці ў галаву (разм.) — з’явіцца, узнікнуць (пра план, намер і пад.).

  • Прытуліць галаву (разм.) — знайсці прытулак дзе-н.

  • Сам чорт галаву зломіць (разм.) — пра вялікі беспарадак дзе-н.; пра непраходнае месца, дарогу.

  • Хоць кол на галаве чашы (разм. неадабр.) — што ні рабі, што ні кажы (пра ўпартага чалавека).

  • Як снег на галаву (разм.) — нечакана, раптоўна.

|| памянш. галоўка, ✂ і галовачка, ✂.

|| прым. галаўны, ✂.

  • Г. мозг.

галавакружны, ✂.

  1. Які выклікае галавакружэнне.

    • Галавакружная вышыня.

  2. перан. Надзвычайны, ашаламляльны.

    • Г. поспех.

|| наз. галавакружнасць, ✂.

галавакружэнне, ✂, н.

Хваравіты стан, пры якім страчваецца пачуццё раўнавагі і чалавеку здаецца, што ўсе прадметы вакол яго кружацца, хістаюцца.

  • Г. ад малакроўя.
  • Г. ад поспехаў (празмернае захапленне сваімі поспехамі, зазнайства ад поспехаў).

галаваломка, ✂, ж.

Галаваломная загадка, задача.

  • Задаць галаваломку каму-н.

галаваломны, ✂.

Вельмі складаны, цяжкі для разумення.

  • Г. рэбус.

|| наз. галаваломнасць, ✂.