Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Рэцыды́ў ’зварот, паўтарэнне якой-небудзь з’явы’ (ТСБМ). Паўторнае запазычанне з рус. рецидив ’тс’. Ст.-бел. рэцыдыва ’аднаўленне хваробы’ < ст.-польск. recydywa < лац. recidīvus ’паўторны’ < rĕcīdo ’зноў трапляю’ (Булыка, Лекс. запазыч., 129).

Рэ́цьма ’з усіх ног, стрымгалоў’ (ЖНС, Касп., Макар. Суадносіцца з рус. рети́вый ’рэзвы; які рвецца да бегу (пра каня)’, рети́ться ’гарачыцца; палка брацца за што-небудзь’. Ст.-рус. ретитися ’спаборнічаць; імкнуцца’, реть ’старанне, запал’. Чарных (2, 100) выводзіць прасл. *retь (< *ērtь?) і суадносіць з *ratь (гл. раць), што цяжка давесці.

Рэцэ́пкі ’рэбры ў кошыку’ (ЛА, 4). Перанос значэння ад рацэ́пы ’клеткі’ (гл.) на перапляценне лазы ці лыка ў кошыку, а затым на аснову перапляцення.

Рэцэ́пт ’пісьмовае прадпісанне ўрача’ (ТСБМ), рэцэ́п ’тс’ (Сл. ПЗБ), рыцэ́пт ’тс’ (Жыв. НС). Ст.-бел. рецепта ’рэцэпт’ < ст.-польск. recepta < лац. recepta (Булыка, Лекс. запазыч., 129). Ад лац. receptum ’гарантую; ручаюся’, што азначала, што аптэкар пацвярджае, што лекі былі зроблены ў адпаведнасці з прадпісаннем лекара (Чарных, 2, 114; Сной, 528).

Рэч1 ’рэч, прадмет, справа’ (ТСБМ, Байк. і Некр., Касп., Нас., ТС, Шат.), рэ́чы ’пажыткі’ (Сл. ПЗБ). З польск. rzecz ’тс’ < лац. rēs ’тс’ (Брукнер, 475).

Рэч2 ’мова, маўленне; гаворка’ (ТС, Шат.), рэ́чʼе ’тс’ (ТС). Укр. річ, рус. речь, польск. rzecz, палаб. rec, в.-луж. rěč, чэш. řeč, славац. reč, славен. rẹ̑č, серб. і харв. ре̑ч ’слова’, балг. реч ’мова; прамова’, ст.-слав. рѣчь. Прасл. *rěčь (< *rēk‑ĭs) < *rek‑ti ’казаць’. І.‑е. корань *rēk‑. Роднасныя тахар. A rake, тахар. B reki ’слова’ (Чарных, 2, 115; Сной, 528; Бязлай, 3, 163). Гл. яшчэ рэкнуць.

Рэчаі́снасць (ТСБМ), рэчаві́стасць ’тс’ (Байк. і Некр., Нар. Гом.). Калька з польск. rzeczywistość ’тс’, якое, паводле Брукнера, створана на ўзор oczywisty (Брукнер, 475).

Рэчаспі́с ’рэестр, каталог’ (Байк. і Некр.). Утворана шляхам словаскладання ад словазлучэння спіс рэчаў.

Рэ́чман ’старшы ротман у плытагонаў’ (Нар. сл.), ’плытагон’ (Сцяшк. МГ), рэ́цьман ’брыгадзір плытніцкай брыгады’ (З нар. сл.), рэ́ксман ’старшы сярод плытагонаў’ (Скарбы). Гэтыя формы суадносяцца з рака, рэчка пад уплывам народнай этымалогіі. Гл. ротман.

Рэ́чнік ’рэпік канапляны, Eupatorium L.’ (Кіс. 51). Ад рака (гл.), паколькі гэтая расліна расце па берагах рэк.

Рэ́чны ’рачны’ (Байк. і Некр.). Мяркуючы па націску, з польск. rzeczny ’тс’.

*Рэчны́1 речпый ’языкаты’ (пін., Нар. лекс.). Да рэч2.

Рэчны́2 ’ганарлівы’ (жытк., Нар. словатв., ТС), рачны́ ’самаўпэўнены, нахабны’ (Сцяшк. Сл., Сцяц. Сл.). Відаць, далейшае развіццё семантыкі ад рэчны1 (гл.), але нельга выключыць уплыў польск. grzeczny ’ветлівы, выхаваны’, хаця націск робіць такое дапушчэнне сумніўным.