Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Клані́ця ’ручка вузгалаўя ў возе’ (Сл. паўн.-зах.). Паланізм. Параўн. польск. kłonica ’тс’ (там жа, 478).

Кланы́ ’паклоны’: «Прыехаў ён (верабей) на надворак, скрыпнуў чабанамі, а сарока-белабока з нізкімі кланамі» (Фед., VI, 7а). Гл. кланяцца.

Кла́няцца ’рабіць паклоны’ (ТСБМ, Нас., ТС, Бяльк., Сержп. Пр., Др.-Падб.). Укр. кланятися, рус. кланяться ’тс’, ст.-слав. кланѧти сѧ, балг. кланям се, серб.-харв. кла̏њати се, славен. klȃnjati se, польск. kłaniać się, чэш. klaněti, славац. klaňať ’тс’. Прасл. klanjati — ітэратыў ад kloniti. Гл. кланіць.

Клапаву́хі ’аблавухі’ (Нар. лекс.). Укр. клаповухі ’тс’, балг. клепоух, славен. klapouh ’тс’, польск. kłapouchy, чэш. кіаройску́ ’тс’. Паралелі сведчаць аб магчымасці прасл. kia- роuxъ (Слаўскі, 2, 251–252). Першая частка гэтага складанага слова да дзеяслова klapali, які яшчэ ў праславянскі перыяд развіў значэнне ’біць’, ’пляскаць’. Адсюль польск. kłapały ’аб вялікіх (пляскатых) вушах’, чэш. kľapalé uši ’адвіслыя вушы’, серб.-харв. клепаете уши ’тс’. Бясспрэчна, праславянскі характар гэтага словазлучэння прывёў да таго, што дзеяслоў klapali атрымаў другаснае значэнне ’абвісаць’ (параўн. балг. клемам, серб.-харв. клепати, славен. klapali). Сюды ж прасл. Ыаръlь ’кусок матэрыі, плоскі кусок’.

Кла́пан ’прыстасаванне для рэгулявання патоку пары, газу, вадкасці’ (ТСБМ), ’пласцінка, якая закрывае адтуліну, а таксама гузік клавіша ў гармоніку, аргане’ (ТСБМ, Бяльк.), ’драўляная частка кавальскага меха’ (Нар. словатв.). Запазычанне праз рус. клапан з ням. Klappen (мн. л. ад Klappe ’тс’) (Шанскі, 2, 8, 144).

Клапата́ць ’рупліва, старанна займацца чым-небудзь’ (ТСБМ, Нас., Шат., Мат. Гом., Сл. паўн.-зах.), ’дакучаць, назаляць’ (Нас.). Укр. клопотати ’рупліва займацца чым-небудзь’, рус. клопотать ’тс’, польск. kłopotać ’дакучаць, назаляць’, чэш. klopotati ’надрывацца на рабоце’. Іншыя, мабыць, першасныя значэнні: чэш. klopotati, ’спяшацца, бегчы, калаціць’, славац. klopotať ’стукаць’, н.-луж. kłopotaś ’калаціць’, балг. клопотя ’грымець’, серб.-харв. клопо̀тати ’тс’, славен. klopotáti ’стукаць’, ст.-рус. клопотати ’шумець, грымець, стукаць, злавацца’. Геаграфія лексем і іх значэнняў сведчыць аб тым, што другаснае значэнне клапатаць, якое збераглося ў беларускай мове, ахоплівае арэал, што ўключае польскую, беларускую, украінскую і ў меншай меры рускую мовы (у апошняй — заходнюю частку арэала). Таму можна меркаваць аб польскай крыніцы. Пры гэтым пранікнуць мог назоўнік клопат, а вытворныя ад яго маглі ўзнікнуць на ўсходнеславянскай глебе незалежна ад польскай. З пункту погляду прамоўнай рэканструкцыі прасл. klopotati (як klokotati) як гукапераймальны дзеяслоў узнікла ад прасл. klopotъ < klop‑otъ < klopati (балг. клопам, серб.-харв. кло́пати, славен. klópati ’стукаць’).

Клапаціцца ’старанна займацца чым-небудзь’, ’турбавацца, непакоіцца’ (ТСБМ, Нас., Бяльк., Яруш., Сержп., Др.-Падб., Шат., Касп.). Гл. клапатаць.

Кла́паць ’шлэпаць нагамі’ (ТС). Укр. клапати ’біць, стукаць, бразгаць’, балг. клапам ’тс’, серб.-харв. клапати ’тс’, славен. klapȃti ’павольна ісці’, польск. kłapać ’біць, стукаць’, чэш. klapali ’біць, бразгаць’, в.-луж. kłapać ’тс’, н.-луж. kłapać ’тс’. Прасл. klapali — ітэратыў да klopati (гл. клапатаць). Параўн. Трубачоў, Эт. сл., 9, 184.

Кла́пкі ’дрыжнік сярэдні. Brizą media L.’ (Кіс., Шат.). Няясна. Да klapati ’абвісаць’? Гл. клапавухі.

Клапо́ўнік ’род травяністых раслін сямейства крыжакветных, што выкарыстоўваюцца ў народнай медыцыне як сродак ад клапоў’ (ТСБМ), ’клапоўнік смеццевы, Lepidium ruderale L.’ (Кіс., Жыв. сл., Касп.), ’багун’ (Ян.). Да клоп (гл.).