нос, ‑а; мн. насы, ‑оў; м.
1. Выступ паміж вачамі і ротам на твары чалавека або мордзе жывёлы, які з’яўляецца пачаткам дыхальных шляхоў і органам нюху. Я пацягнуў глыбока носам і шапнуў тату: — Чуеце, як пахне хлеб... Пальчэўскі. Алесь прыхінуўся да Шуры, паклаў на плячо галаву. Ужо носам пасвіствае. Навуменка. Са злосці .. [воўчы важак] ляснуў зубамі, брыкнуў задам, панура чмыхнуў носам і, крадучыся, рушыў наперад. Чорны.
2. Дзюба ў птушкі. Буслы клякочуць, бусляняты Пішчаць жалобна, як шчаняты, Насы закідваюць угору. Колас. Хто б дзятла ведаў, каб не яго доўгі нос! Прыказка.
3. Пярэдняя частка судна, лодкі, самалёта і пад. Чатыры вялікія чорныя лодкі адна за адной чыркнулі насамі па пяску. Брыль. Паправіўшы курс на чатыры градусы, Сіняўскі паставіў нос самалёта на захад. Алешка. Танк спыніўся, нязграбна ўткнуўшыся носам у канаву. Шамякін.
4. Аб выступаючай пярэдняй частцы якога‑н. прадмета. Крышыла лёд, Крышыла скалы аб нос бетоннага быка... Кляшторны. На самым носе пясчанай касы прытулілася невялікая вёска. В. Вольскі.
5. Тое, што і насок (у 1 знач.). Боты з тупымі насамі. □ Ногі былі мокрыя вышэй каленяў, і я з жалем успомніў пра свае юхтовыя боты, сумна глянуўшы на камашы з вострымі насамі. Кірэенка.
•••
Арліны нос — нос з гарбінкай.
Рымскі нос — вялікі, правільнай формы нос з гарбінкай.
Аж нос гнецца у каго — прагна, з апетытам есць хто‑н.
Астацца з носам гл. астацца.
Без фігі не да носа — аб ганарыстым чалавеку, да якога ніяк нельга падступіцца.
Біць (даваць) у нос гл. біць.
Бубніць (сабе) пад нос гл. бубніць.
Вадзіць за нос гл. вадзіць.
Ветрыць носам гл. ветрыць.
Высунуць (выткнуць) нос гл. высунуць.
Вярнуць нос гл. вярнуць 2.
Далей свайго носа не бачыць гл. бачыць.
Драць нос гл. драць.
Дулю табе (яму, ім і пад.) пад нос гл. дуля.
Заараць носам (зямлю) гл. заараць.
Задраць нос гл. задраць.
Зарубіць (сабе) на носе гл. зарубіць.
Зарыць носам (зямлю) гл. зарыць.
Застацца з носам гл. застацца.
З-пад (самага) носа — на вачах у каго‑н., у непасрэднай блізкасць ад каго‑н.
Камар носа не падточыць (не падаткне, не падсуне) гл. камар.
Кляваць (дзюбаць) носам гл. кляваць.
Крукам (шастом) носа не дастаць гл. дастаць.
Круціць носам гл. круціць.
На носе — вельмі скора, у самы блізкі час (адбудзецца што‑н.). [Сабураў:] — Ні адна са стратэгічных задач не дасягнута, а зіма на носе. Навуменка.
Не ў нос (не па носе) — не даспадобы.
Нос адвярнуць гл. адвярнуць.
Носам рыць гл. рыць.
Носам чуць гл. чуць.
Носа не ўбіць гл. убіць.
Нос у нос; носам к носу — вельмі блізка адзін да другога; твар у твар. Дні праз тры Міхась сустрэўся з камендантам нос у нос... Якімовіч.
Павесіць (апусціць, звесіць) нос гл. павесіць.
Пад (самым) носам; перад (самым) носам — блізка, побач, у непасрэднай блізкасці ад каго‑, чаго‑н.
Пакінуць з носам гл. пакінуць.
Паляцець носам гл. паляцець.
Соваць (сунуць, тыцкаць) нос гл. соваць.
Соваць (тыцкаць) пад нос гл. соваць.
Сунуцца з (сваім) носам гл. сунуцца.
Трымаць нос па ветры гл. трымаць.
Тыцнуць носам гл. тыцнуць.
Уткнуцца носам гл. уткнуцца.
Уцерці (падцерці) нос гл. уцерці.
(Хоць) кроў з носа гл. кроў.
Хоць (ты) нос затыкай гл. замыкаць 1.