І́мпэ́т ’разгон, парывістасць, імклівасць, напор, націск’ (ТСБМ, БРС, Касп., Бяльк., Нас., Гарэц., Яруш.), ’пах, дух’ (ТСБМ), ’ахвота, жаданне’ (Бір. Дзярж., Бяльк.), ’выбух, паветраны штуршок, выбухная хваля’ (Касп.; брэсц., Жыв. сл., 164), ’энергія чалавека’ (брэсц., Жыв. сл., 164), и́мпэтъ, и́нпэтъ ’цяжкі дух’ (Мал.), і́мпа́т ’паветра, пах, спецыфічны дух’ (Сцяц.; стаўб., Жыв. сл., 71), ’парыў (паветра)’ (Сцяц.), ’цяжкі дух, смурод’ (слонім., Нар. лексіка, 52); параўн. зах.-бранск. и́мпет, и́нпет ’напор, напружанне; цяжкае паветра, цяжкі дух’ (Растаргуеў, Бранск.). Ст.-бел. импетъ ’напор, націск’ (1674 г.) з польск. impet < лац. impetus ’парыў, разбег, напор’ (Булыка, Запазыч.; SWO, 300). Няма падстаў лічыць, што лексема была забыта і зноў увайшла ў бел. мову ў пачатку XX ст. (як Гіст. лекс., 259). З польскай таксама рус. дыял. и́мпет ’удар, напор, імклівасць; ударная сіла’ (у рускай пісьменнасці з 1718 г., Біржакова, Очерки, 363), укр. і́мпет ’моцны націск, парыў, сіла’. У сучасных беларускіх гаворках семантычны аб’ём слова значна пашырыўся. Схему семантычнага развіцця, відаць, можна ўявіць такім чынам: ’парыў’ → ’парыў (паветра)’ → ’паветра’ → ’пах, дух’ → ’цяжкі дух, смурод’. Далейшая ступень канкрэтызацыі — імпа́т ’адзежа з-пад хворага’ (Жд. 2), дзе семантычны перанос звязаны, напэўна, са спецыфічным пахам адзення хворага чалавека.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

mieć

незак.

1. мець;

mam książkę — у мяне ёсць кніга;

ona ma 30 lat — ёй 30 гадоў;

nie ma go w domu — яго няма дома;

mieć nadzieję — мець надзею, спадзявацца;

mieć posłuch — карыстацца аўтарытэтам; мець аўтарытэт;

co on do mnie ma? — што ён ад мяне хоча?;

mieć pieczę (nad czym) — наглядаць, назіраць (за чым);

którego dziś mamy? — якая сёння дата?;

mieć urazę do kogo — мець крыўду на каго; крыўдаваць на каго;

mieć za złe — ставіць у віну, абвінавачваць;

mieć co na sobie — быць апранутым у што;

nie ma czasu — няма часу;

nie ma co czekać (żałować) — няма чаго чакаць (шкадаваць);

nie ma się czemu dziwić — нічога дзіўнага;

nie ma za co! — няма за што! (у адказ на падзяку);

mieć wykład — чытаць лекцыю;

mieć występ — выступаць;

mieć słuszność — мець рацыю;

mieć na uwadze — мець на ўвазе;

mieć chęć na co — хацець што;

2. kogo za kogo/co лічыць каго кім/чым;

mieć kogo za wielkiego artystę — лічыць каго вялікім артыстам;

mieć za dobrego mówcę — лічыць добрым прамоўцам;

mieć kogo za nic — ні ў што не ставіць каго;

3. быць неабходным, быць павінным;

miał być na posiedzeniu — ён павінен быў быць на паседжанні;

masz to zrobić! — ты павінен (мусіш) гэта зрабіць!;

mam list do napisania — я павінен напісаць пісьмо, мне трэба напісаць ліст;

ma się rozumieć — гэта само сабою зразумела;

mieć miejsce — мець месца;

mieć na pieńku — быць у нацягнутых адносінах;

masz tobie! — вось табе і на!;

masz za swoje! — так табе і трэба!;

mam! — ясна!; зразумела!; дайшло!;

mam to gdzieś груб. мне гэта да аднаго месца

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

садзіць (саджаць) дзеяслоў | незакончанае трыванне

  1. Запрашаць або прымушаць заняць якое-н. месца.

    • С. дзяцей у зале.
    • С. пасажыраў на параход.
    • С. авіялайнер (прызямляць, весці на пасадку).

  2. Змяшчаць куды-н., прымушаючы што-н. рабіць, або знаходзіцца ў якім-н. стане.

    • С. каго-н. за станок.
    • С. у астрог.
    • С. квактуху.
    • С. на дыету.

  3. Закопваць у зямлю або сеяць з мэтай вырошчвання.

    • С. бульбу.
    • С. сад.

  4. Ставіць у гарачую печ, сушню дпя выпякання, сушэння.

    • С. пірагі ў печ.

  5. Усоўваць, змяшчаць што-н. куды-н.

    • С. руку ў цеста.
    • С. картку за рамку (размоўнае).

  6. Ужыв. для ўтварэння якога-н. энергічнага дзеяння (размоўнае).

    • С. калом па плоце.
    • С. з ружжа (страляць).
    • З коміна садзіў чорны дым (валіў густымі клубамі).

  7. Глыбока ўвязнуўшы ў што-н. гразкае, даць завязнуць, засесці.

    • С. калёсы ў гразь.

  8. Наносіць, прымацоўваць што-н. на якую-н. паверхню (размоўнае).

    • С. плямы.
    • С. латкі на штаны.

  9. Марна траціць, расходаваць (размоўнае).

    • Няма чаго напрасна с. грошы.

Фразеалагізмы:

  • На пасад садзіць — 1) рыхтаваць месца і садзіць на вяселлі на покуце — пачэсным месцы; 2) аддаваць замуж.
  • Пасад садзіць — рассцілаць снапы на таку ў два рады, каласы да каласоў для абмалоту.
  • Садзіць нос куды, у што (размоўнае неадабральнае) — умешвацца не ў сваю справу.

|| закончанае трыванне: пасадзіць.

|| назоўнік: пасадка.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

не​1 часціца

  1. Служыць для выражэння адмоўя пры розных членах сказа.

    • Не заўважаць.
    • Жыць не аднаму.
    • Не магу не згадзіцца (г. зн. згаджаюся).

  2. Служыць адмоўным адказам на пытанне.

    • Ты згодзен? Не, не згодзен.

  3. Мае значэнне няпоўнага сказа пры адмоўных адказах на пытанні; тое, што і няма (у 2 знач.).

    • У вас ёсць білет ? — Не.

  4. Ужыв. замест выказніка з адмоўем, а таксама замест словазлучэння або цэлага сказа з адмаўленнем ці проціпастаўленнем.

  5. Надае значэнне няпэўнасці, няпоўнага адмаўлення, непаўнаты дзеяння ці стану.

    • Гора не гора.
    • Ці гаварыць гэта, ці не гаварыць.

  6. У спалучэнні з часціца «ці» у пытальных сказах выражае мадальнае значэнне сцвярджэння або няпэўнасці, здагадкі.

    • Ці не лепш было б табе паехаць працаваць у вёску?

  7. У спалучэнні з пытальнымі займеннікамі і прыслоўямі пры асаблівай інтанацыі вымаўлення надае сэнс станоўчага адказу.

    • Ці не сустрэў у горадзе знаёмых?
    • Чаму не?

  8. У спалучэнні з дзеясловамі, якія канчаюцца на «-цца» і маюць прыстаўку «на-», надае значэнне немагчымасці закончыць дзеянне.

    • Не налюбуецца мастак роднымі краявідамі.

  9. Уваходзіць у склад устойлівых словазлучэнняў: «далёка не», «не раўнуючы, як»; «амаль не»; «бадай не»; «не раз і не два»; «не вельмі каб» і пад.

  10. Уваходзіць у склад словазлучэнняў, якія з’яўляюцца складанымі злучнікамі і злучальнымі словамі: «не то… не то», «не то што»; «не то… а»; «не толькі, …але (і)» і пад.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

адзін назоўнік | мужчынскі і жаночы род

  1. лічэбнік: кольк. Лік, лічба і колькасць 1.

  2. прым.: Без іншых, асобна, у адзіноце.

    • Ён ізноў а.-адзінюткі (абсалютна адзін).

  3. займеннік: Якасьці, нейкі.

    • Нарэшце прыйшоў а. чалавек.
    • Адна жанчына казала.

  4. у знач. прым.: Той самы, тоесны.

    • Стаяць на адным месцы.
    • У адзін тон спяваць.
    • Адны і тыя пытанні.
    • Адно (назоўнік) і тое.

  5. займеннік: Толькі, выключна.

    • На экскурсіі адны дарослыя, дзяцей няма.
    • Ад яго адны непрыемнасці.

  6. займеннік: Які-небудзь сярод падобных.

    • А. з гасцей гаварыў прамову.

  7. адзіночны лік, у знач. прым.: Адзіны, непадзельны.

    • Ручайкі зліліся ў адну раку.
    • Адзін другога варты (размоўнае неадабральнае) — пра людзей, якія аднолькава маюць адмоўныя якасці.
    • Адзін за адным; адзін за другім — услед, паслядоўна, па чарзе.
    • Адзін канец (размоўнае) — усё роўна, няхай будзе так.
    • Адзін на адзін — без сведак.
    • Адзін над адзін (адна пад адну, адно пад адно) (размоўнае адабральнае) — усе роўныя па росту, па сіле.
    • Адна перад адным (адна перад адной, адно перад адным) — не адстаючы, спаборнічаючы.
    • Адзін у адзін (адна ў адну, адно ў адно) (размоўнае адабральнае) — адборныя, адной велічыні, якасці.
    • Адна нага тут, другая там (размоўнае) — вельмі хутка (збегаць і пад.).
    • Ні адзін — ніхто з усіх.
    • Усе да аднаго (размоўнае) — усе без выключэння.
    • Усе як адзін (размоўнае) — пагалоўна ўсе.

|| парадкавы лічэбнік: першы.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

душа назоўнік | жаночы род

  1. Унутраны, псіхічны стан чалавека, яго свядомасць.

    • Глыбока запасці ў душу.

  2. Тая ці іншая ўласцівасць характару, а таксама чалавек з тымі ці іншымі ўласцівасцямі.

    • Добрая д.
    • Чалавек адкрытай душы.

  3. пераноснае значэнне, чаго. Натхніцель, арганізатар чаго-н.

    • Д. ўсёй справы.
    • Д. кампаніі.

  4. Пра чалавека (звычайна ва ўстойлівых словазлучэннях; размоўнае).

    • У хаце ні душы.
    • Сям’я з пяці душ.
    • На душу насельніцтва.

  5. (звычайна са словам «мая»). Сяброўскі фамільярны зварот да чаго-н. (размоўнае).

    • Паслухай, душа мая.

  6. пераноснае значэнне, чаго. Самае галоўнае, сутнасць чаго-н.

    • Песня — д. народа.

    • Раскрыць душу навукі.

    • Адвесці душу (размоўнае) —

      1. задаволіць моцнае жаданне;
      2. выказаць каму-н. тое, што набалела.

    • Аддаць богу душу (размоўнае) — памерці.

    • Выматаць душу (размоўнае) — давесці да поўнай знямогі.

    • Душа не ляжыць да каго-чаго (размоўнае) — няма цікавасці да каго-, чаго-н.

    • Душа ў пятках апынулася (размоўнае) — пра моцны раптоўны страх.

    • Душой загавець (размоўнае) — памерці, аддаць богу душу.

    • Жыць душа ў душу (размоўнае) — дружна, у поўнай згодзе.

    • З адкрытай душой — шчыра, нічога не тоячы.

    • З дарагой душой (размоўнае) — ахвотна, з задавальненнем.

    • За мілую душу (размоўнае) — з задавальненнем, ахвотна, не задумваючыся.

    • Ні капейкі за душой (размоўнае) — зусім без грошай.

    • Працаваць з душой — з задавальненнем, ахвотна, старанна.

    • Стаяць над душой у каго (размоўнае) — неадступна вісець над кім-н., надакучаючы сваей прысутнасцю.

|| памяншальна-ласкальная форма: душачка.

|| прыметнік: душэўны.

  • Душэўныя хваробы (псіхічныя).
  • Душэўная трывога.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

sobie

1. сабе;

czego Pan sobie życzy? — што жадаеце?;

mieć co na sobie — быць апранутым у што;

mówić o sobie — казаць пра сябе;

nie mam przy sobie pieniędzy — у мяне няма пры сабе (з сабой) грошай;

2. адно адному;

patrzeć sobie w oczy — глядзець у вочы адно аднаму;

idź sobie! — ідзі сабе!; ідзі адсюль!;

ręce przy sobie! — рукі прэч!; не чапаць!; рукі!

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

gadać

gada|ć

незак. разм. гутарыць, балбатаць; балакаць; балабоніць; лапатаць;

szkoda ~ć — няма чаго казаць;

~j zdrów — балбачы сабе на здароўе; мялі, васпане, пакуль язык не прыстане;

~ć ni w pięć ni w dziewięć — вярзці (плявузгаць) лухту;

~ć od rzeczy — гаварыць глупствы; абы-што вярзці;

~ć na kogo — нагаворваць (скардзіцца) на каго;

~ła do koleżanki na męża — яна скардзілася сяброўцы на мужа

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

Leid

n -(e)s

1) боль, паку́та

2) го́ра, сму́так

j-s ~ téilen — падзялі́ць чыё-н. го́ра

j-m sein ~ klágen — дзялі́цца сваі́м го́рам з кім-н.

dir soll kein ~ geschéhen — цябе́ ніхто́ не пакрыўдзіць

j-m ein ~ tun* — пакрыўдзіць каго́-н., прыне́сці каму́-н. го́ра

~ trágen* (um, über A) — смуткава́ць [бедава́ць, тужы́ць] (па кім-н., чым-н.)

vor ~ vergéhen* — гарава́ць, бедава́ць, паку́таваць

◊ kein ~ óhne Freud — ≅ няма́ лі́ха без дабра́

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)

but

[bʌt]

1.

conj.

1) а, а́ле, адна́к

it rained but he went anyway — Быў дождж, а́ле ён усё ро́ўна пайшо́ў

2) хіба́ то́лькі; як не

What can I do but confess — Што я магу́ зрабі́ць, як не прызна́цца

3) што

I don’t doubt but he will come — Я не сумняю́ся, што ён пры́йдзе

2.

prep.

за вы́няткам, апрача́, то́лькі не

all but one — усе́ апрача́ аднаго́

3.

pron.

хто б не

There is no one but knows it — Няма́ ніко́га, хто б ня ве́даў гэ́тага

4.

adv.

то́лькі, усяго́, ня больш як

He saw him but today — Ён ба́чыў яго́ то́лькі сёньня

She is but five years old — Ёй усяго́ пяць гадо́ў

•

- all but

- but for

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)