уцягнуцца, уцягнуся, уцягнешся, уцягнецца; зак.

1. Прасунуцца ў вузкую адтуліну. Нітка ўцягнулася ў іголку.

2. Прыняць удзел у чым‑н. [Сымон] пакрысе ўцягнуўся ў гаворку і нарэшце сам пачаў гаварыць гладка і цікава. Чорны. Вера шмыгнула да сваіх кароў. Не хацелася ёй адказваць на кпіны, каб не ўцягнуцца ў пустую балбатню. Гаўрылкін.

3. перан. Паступова прывыкнуць, прызвычаіцца да чаго‑н.; асвоіцца з чым‑н. Уцягнуцца ў работу. ▪ [Павел Іванавіч:] — Канешне, на першых часах нялёгка будзе, але пачнеш вучыцца, уцягнешся, і ўсё стане на сваё месяца. Кулакоўскі. Часам.. бывае так, што от чалавек нясе ношку, і хоць яна нялёгкая, аднак уцягнецца і нясе. Сабаленка.

4. перан. Прыахвоціцца да чаго‑н. — Так уцягнуўся Анціп у гарэлку — рады няма, — казаў Архіп Архіпавіч. Сіняўскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

цалкі, ‑оў; адз. няма.

Абл.

1. Яечня, у якой жаўткі не змешваюцца з бялкамі. Тарэсяй звалась цётка гэта. Яна так ветла сустракала І надта ж добра частавала: Спячэ «цалкоў» на скавародцы, І так, бывала, наясіся, Што хоць на пупіку круціся. Колас. Неўзабаве мы сядзелі за круглым сталом — яна глядзела на мяне сваімі мр[о]йнымі вачамі і карміла: падала яешню з цалкоў, тварог на сподку і шклянку салодкага малака. Чыгрынаў.

2. Цэлая бульба, вараная ў лупінах. Ціт наліў пляменніку кубак першаку і паказаў на закусь, якую тут жа разгарнуў на складзеным у некалькі столак абрусе. То былі хлеб, сала цыбуля, бульбяныя, яшчэ цёплыя, цалкі. Кавалёў.

3. Зерні канапель, якія застаюцца цэлымі нястоўчанымі. Канапляныя цалкі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

цар, ‑а, м.

1. Тытул манарха ў Расіі, Балгарыі і Сербіі. // Асоба, якая мае гэты тытул. Цар Іван Грозны. Цар Пётр І.

2. перан.; каго-чаго або які. Той, хто ўзвышаецца над усімі сабе падобнымі ў якіх‑н. адносінах. Чалавек — цар прыроды. Леў — цар звяроў. ▪ [Тайдо і Кос] ведалі, што гэта ёсць гняздо птушынага цара, — кондара. Маўр.

3. У спалучэнні з іншымі назоўнікамі характарызуе іх як штосьці незвычайнае сярод сабе падобных. Цар-гармата. Цар-звон. Царголад. Цар-баба. Кедр — цар-дрэва. ▪ — Такая гордая і паважная [Таня], што, здаецца, і прыступу да яе няма. Цар-дзеўка, ды і годзе! Машара.

•••

Без цара ў галаве — пра неразумнага, дурнаватага чалавека.

За царом Гарохам — вельмі даўно, не за нашай памяццю.

[Ад лац. caesar.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Ізба́ ’жылы драўляны будынак’ (Інстр. I, 49), ’маленькая хата, жылы будынак меншага памеру’ (Лекс. Палесся, 154), ’хата-чытальня’ (Сцяшк. МГ). У сучаснай бел. мове выціснута словам хата, але ст.-бел. изба мела цэлы комплекс значэнняў: ’жылы будынак’, ’пакой у хаце’, ’кладоўка’, ’памяшканне для чэлядзі і інш.’ (КГС). Рус. изба́ ’драўляная сялянская хата’, дыял. ’жылы будынак з аднаго пакоя (з рускай печчу)’, ’частка жылля, якая ацяпляецца’, ’пакой’, ’гара, вышкі’, ’жыллё з гліны, саману і г. д. (у адрозненне ад цагельных і драўляных дамоў)’, польск. izba ’пакой’, в.-луж. jstwa, stwa ’тс’, н.-луж. śpa ’святліца, вялікі пакой’, палаб. jåzbă ’гасціная’, чэш. jizba ’жылое памяшканне, пакой’, славац. izba ’тс’, славен. ȋzba ’пакой’, ’гара, вышкі’, jȇzba ’сталовая’, серб.-харв. уст. ѝзба ’пакой’, ’святліца’, балг. и́зба ’падвал, склеп’, ’хаціна, зямлянка’, макед. дыял. изба, визба ’склеп’. Ст.-слав. истъба ’пакой’, ст.-рус. истьба, изъба, изба ’драўляны будынак’, ’частка дома, пакой’. Пэўнай этымалогіі няма. У адных тлумачэннях прасл. *jьstъba выступае як запазычанне, у другіх — як спрадвечна слав. слова. Найбольш пашырана версія аб запазычанні з герм. *stuba (ст.-в.-ням. stuba ’цёплае памяшканне, лазня’, ст.-ісл. stofa, stufa ’лазня з печчу’), але ў гэтым выпадку няма тлумачэння для пачатковага jь‑. Гл. Міклашыч, 97; Уленбек, AfslPh, 15, 1893, 487; Бернекер, 1, 436–438. Больш абгрунтавана Мейе (BSL, 29, 1929, 211), Махэк₂ (230), Трубачоў (Эт. сл., 8, 243–245), якія бачаць крыніцу запазычання ў раман. арэале; параўн. франц. étuve, італ. stufa, ісп. estufa, праванс. éstuba ’лазня, апарня’ < *estūfa (скарачэнне ū > ŭ яшчэ ў нар.-лац.). Спроба аб’яднання абедзвюх крыніц падана ў Слаўскага, 1, 475–476; Etnografia polska, 1960, 351–354. Тлумачэнне слова на слав. глебе належыць Мартынаву, Лекс. взаим., 122–125: *jьstъba ’нерухомая маёмасць, гаспадарка’ < *istъ‑ba звязваецца з гняздом *istъ (гл. існы). Гёрнер (ZfslPh, 32, 1965, 332) прыцягвае сюды прасл. *ьstěja/*ěstěja ’печ, вогнеахвярнік’ і лічыць семантычную адзнаку ’ацяплення’ зыходнай для слав. *jьstъba; параўн. народна-этымалагічнае збліжэнне з *istopiti. Інакш Мядзведзева (Праблемы мовы і літаратуры, 1972, 103–114) выяўляе ў *jьstъba корань *stьb‑, як у сцябло, ствол. Этнаграфічны аспект гл. А. С. Харузін, Славянское жилище, 1907. Гл. істопка.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

стаць дзеяслоў | закончанае трыванне

  1. Устаць, прыняць вертыкальнае становішча.

    • Памагчы с. на ногі.
    • Валасы сталі дуба.
    • Ні с., ні сесці (няма дзе павярнуцца).

  2. Перастаць працаваць, спыніць рух.

    • Гадзіннік стаў.
    • Рака стала (замерзла).

  3. Ступіўшы на якое-н. месца, спыніцца на ім стоячы.

    • Стань ля акна.

  4. Узяцца за якую-н. работу, дзейнасць (у адпаведнасці са значэннем наступнага назоўніка).

    • С. на абарону інтарэсаў моладзі.
    • С. на чале брыгады.
    • С. за варштат.

  5. З’явіцца, падняцца над зямлёй, гарызонтам.

    • Сонца стала над галавой.

  6. Часова размясціцца дзе-н. (на стаянку, пастой, адпачынак).

    • С. на пастой.
    • С. на папас.

  7. Размясціцца на якім-н. месцы (пра прадметы).

    • Сервант у гэтым куце не стане.

  8. Узнікнуць, паявіцца.

    • Праз год-другі тут стане новы пасёлак.

  9. Здарыцца, зрабіцца.

    • Каб чаго дрэннага дома не стала.

  10. Заступіцца за каго-н.

    • За брата трэба с. гарой.

  11. Перастаць існаваць, памерці.

    • Ужо год як цёткі не стала.
    • Не стала паднявольнай працы (знікла).

  12. Ужыв. як дапаможны дзеяслоў у саставе выказніка ў знач. зрабіцца, ператварыцца.

    • Ён стаў журналістам.
    • На дварэ стала цёпла.

  13. Выкарыстоўваецца ў саставе дзеяслоўнага выказніка ў сэнсе пачаць.

    • С. касіць.
    • С. чытаць лекцыі.
    • Стаць на дыбкі (размоўнае) — рэзка запярэчыць.

|| незакончанае трыванне: станавіцца.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

увесь займеннік

  1. Поўны, без выключэння, цалкам.

    • Праседзець у. вечар за кнігай.
    • У. мокры.
    • Спаліць усе дровы.
    • Ва ўсёй красе.
    • З усёй сілы.

  2. усё, усяго: Тое, што ёсць, цалкам, без выключэння.

    • Усё для справы.
    • Заўсёды ўсім задаволены.
    • Усяго пакрыху.
    • Усё разам узятае (усе абставіны, усё, пра што гаварылася).

  3. усё, усіх: У поўным складзе, без выключэння (пра людзей).

    • Адзін за ўсіх і ўсе за аднаго.
    • Усе да аднаго (без выключэння).
    • Лепшы за ўсіх.

  4. Скончыцца, зрасходвацца цалкам.

    • Соль уся.

  5. Скончана, канец (размоўнае).

    • Больш не ўбачымся. Усё.
    • Не хачу ехаць — і ўсё!

  6. іншыя значэнні:

    • Па ўсім відаць (размоўнае) — па ўсіх прыметах.
      • Па ўсім відаць, што ён не згодзіцца на абмен.
    • Увесь у каго (у бацьку, у маці і пад.) хто — пра падабенства каго-н. да каго-н.
    • Усё адно або усё роўна — аднолькава, няма розніцы, абавязкова нягледзячы ні на што.
      • Усё адно я не пайду туды.
      • Мне ўсё роўна.
    • Усё адно як або усё роўна як — як быццам бы.
      • Ты ўсё адно як глухі.
    • Усё як ёсць (размоўнае) — літаральна ўсё, поўнасцю.
      • Прадаць усё як ёсць.
    • Усяго добрага (або найлепшага) — пажаданне пры развітанні.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

ме́сца ср., в разн. знач. ме́сто;

ён пабыва́ў у трох ~цах — он побыва́л в трёх места́х;

у ваго́не няма́ ме́сцаў — в ваго́не нет мест;

у кні́зе мно́га ціка́вых ме́сцаў — в кни́ге мно́го интере́сных мест;

у бага́ж зда́дзена пяць ме́сцаў — в бага́ж сдано́ пять мест;

маляўні́чае м. — живопи́сное ме́сто;

◊ на ~цы злачы́нства — на ме́сте преступле́ния;

стая́ць на ~цы — стоя́ть на ме́сте;

сла́бае м. — сла́бое ме́сто;

балю́чае м. — больно́е ме́сто;

ні з м. — ни с ме́ста;

ву́зкае м. — у́зкое ме́сто;

з м. на м. — с ме́ста на ме́сто;

мець м. — име́ть ме́сто;

во́чы на мо́крым ~цы — глаза́ на мо́кром ме́сте;

сэ́рца (душа́) не на ~цы — се́рдце (душа́) не на ме́сте;

ве́даць (знаць) сваё м. — знать своё ме́сто;

з м. ў кар’е́р — с ме́ста в карье́р;

не да м. — не к ме́сту, неуме́стно, некста́ти;

цёплае м. — тёплое ме́сто;

тапта́цца на м. — топта́ться на ме́сте;

на ро́ўным ~цы — на ро́вном ме́сте;

паста́віць на (сваё) м. — (каго) поста́вить на (своё) ме́сто (кого);

зру́шыць спра́ву з м. — сдви́нуть де́ло с мёртвой то́чки;

жыво́га м. няма́ — живо́го ме́ста нет;

пусто́е м. — пусто́е ме́сто;

паста́віць сябе́ на чыё-не́будзь м. — поста́вить себя́ на чьё-л. ме́сто;

то́лькі мо́крае м. застане́цца — то́лько мо́крое ме́сто оста́нется;

на сваі́м ~цы — на своём ме́сте;

агу́льнае м. — о́бщее ме́сто;

няма́ м., не паві́нна быць м. — (чаму) нет ме́ста, не должно́ быть ме́ста (чему);

каб я з гэ́тага м. не сышо́ў (не сышла́) — не сойти́ мне с э́того ме́ста;

м. пад со́нцам — ме́сто под со́лнцем;

на (са́мым) ві́дным ~цы — на (са́мом) ви́дном ме́сте;

не знахо́дзіць (сабе́) м. — не находи́ть (себе́) ме́ста;

сухо́га м. няма́ — сухо́й ни́тки нет;

на го́лым ~цы — на го́лом ме́сте;

мазгі́ не на ~цы — не все до́ма;

на адны́м ~цы і ка́мень абраста́е — посл. на одно́м ме́сте и ка́мень обраста́ет

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

прыхілі́ць сов.

1. пригну́ть, приклони́ть;

п. галі́нку — пригну́ть (приклони́ть) ве́тку;

2. (да чаго) прислони́ть (к чему);

п. да сцяны́ — прислони́ть к стене́;

3. (да каго, чаго) прижа́ть (к кому, чему);

ма́ці ~лі́ла сы́на да грудзе́й — мать прижа́ла сы́на к груди́;

4. (да каго) разг. привле́чь (к кому), расположи́ть (к кому);

ён ху́тка ~лі́ў нас да сябе́ — он бы́стро расположи́л нас к себе́;

◊ няма́ дзе галаву́ п. — не́где го́лову приклони́ть

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

mówić

mów|ić

незак. гаварыць; казаць;

~ić po polsku — гаварыць па-польску;

nie ma co ~ić — няма чаго гаварыць;

mówić co chcesz — гавары (кажы), што хочаш;

szczerze ~iąc — праўду кажучы; шчыра кажучы;

to mi nic nie ~i — гэта мне нічога не кажа;

cyfry ~ią za siebie — лічбы гавораць самі за сябе

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

nadawać się

nada|wać się

незак. падыходзіць; быць прыдатным; прыдавацца;

ten materiał ~je się na suknię — гэты матэрыял падыходзіць для сукенкі;

~wać się do picia (użytku) — быць прыдатным для піцця (выкарыстання);

ja się dzisiaj nie ~je do poważnej dyskusji — мне сёння не хочацца (у мяне няма настрою) удзельнічаць у сур’ёзнай дыскусіі

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)