Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

СкарачэнніКніга ў PDF/DjVu

Ке́ліх ’вялікая, звычайна высокая чарка’ (ТСБМ, Сл. паўн.-зах., Нас., Касп., Гарб., Гарэц.). Ст.-бел. келихъ (з 1677 г.) < польск. kielich (Булыка, Запазыч., 153) < с.-в.-ням. kelch ’тс’ (Кюнэ, Poln., 64).

Келішак ’чарка для піцця гарэлкі’ (З нар. сл., Мядз., Гарэц., Грыг.). Гл. келіх.

Ке́лля ’асобны пакой манаха ў манастыры’ (ТСБМ). Ст.-рус. келия < с.-грэч. κέλλα (Фасмер, 2, 222).

Ке́лтаць ’боўтаць, размешваць’ (Сл. паўн.-зах.). Слова балт. паходжання. Параўн. літ. už‑kélti ’прыгатаваць ежу’, pa‑kélti ’падняцца (пра цеста)’ (Арашонкава і інш. Весці АН БССР, 1971, 1, 86; Лаўчутэ, Балтизмы, 113).

Ке́льбух ’свіны страўнік, начынены кавалачкамі сэрца, пячонкі’ (ТСБМ, Жыв. сл., Нар. сл.). Гл. келбухі.

Ке́льзы ’цуглі’ (Нар. словатв.). Гл. келзы.

Ке́льма ’прылада муляра’ (Сцяшк.). Гл. кельня.

Ке́льня1 ’прылада муляра, тынкоўшчыка ў выглядзе трохвугольнай лапаткі для набірання і нанясення раствору на мур’ (ТСБМ, Сл. паўн.-зах., Бяльк., Гарэц.). З польск. kielnia ’тс’. На польск. глебе адбылася словаўтваральная інавацыя (суфікс ‑nia), першакрыніца — с.-н.-ням. kelle ’тс’ (Слаўскі, 3, 142).

Ке́льня2 ’старая невялікая хата, пакойчык’ (Мат. Гом., Бяльк., Нар. словатв.). Да келля (гл.).

Ке́льня3 ’кузаў у возе ў выглядзе плеценага паўкаўша’ (Нар. словатв.) < польск. kielnia ’тс’, якое з ням. Wagenkelle. Параўн. кельня1 (гл.).

Ке́мель ’шляпа, шапка’ (Рам.), камёла < польск. арг. kanioła.

Ке́міць ’разумець, разбірацца, цяміць’ (ТСБМ, Шат., ТС, КЭС, лаг., Гарэц., Бір.). Укр. кемити ’тс’. Фанетычны крытэрый дазваляе меркаваць аб лексічным пранікненні з польскай, хаця непасрэднай крыніцы мы не знаходзім. ЕСУМ, 2, 422 тлумачыць гэта наступным чынам. Прасл. kъm‑ (укр. кмітливий, прикмета) дало польск. kiem‑, на аснове якога ўзнікла невядомая нам польская лексема як крыніца беларускіх і ўкраінскіх слоў. Гэтыя разважанні здаюцца даволі праблематычнымі, паколькі нам невядомае польск. *kiemić, а таксама яго дэрываты (*kiemny, *kiemliwy). Аўтары ЕСУМ хацелі б бачыць у якасці зыходнай лексемы прасл. kъmetь, у якім, апрача значэнняў ’селянін’ і ’гаспадар’, існуюць значэнні ’галава роду, старшыня, мудрэц, хітры і спрытны чалавек’, прычым апошнія значэнні мы сустракаем ва ўсіх трох групах славянскіх моў (гл. кмець). Калі ўтварыць ад прасл. kъmetь дзеяслоў, атрымаецца kъmetiti (як gostiti < gostъ), якое ў выніку гаплалогіі магло пераўтварыцца ў *kъmeti або *kъměti. Першае на польскай моўнай глебе дало б *kiemić (resp. *kmić). Параўн. польск. kpić і каш. kʼepic (ад kiep).