турбо́та, ‑ы, ДМ ‑боце, ж.

1. Заклапочанасць чым‑н., неадольнае жаданне ажыццявіць што‑н. Больш за дзесяць гадоў назад пачала мне карцець адна турбота: напісаць аб .. [Коласе] аповесць. Лужанін. Турбота аб механізацыі — гэта ў першую чаргу турбота аб цукровых бураках. На буракі хціва нападае рознае зелле. Пестрак. // Пастаянная руплівасць. А дома з дзецьмі была маці. Яе жаночая работа І гэта вечная турбота То каля печы, то на полі, Сказаць, не зводзіцца ніколі. Колас. Калі над мужам навісала якая-небудзь бяда, — [Вера Антонаўка] рабілася адданай, поўнай турбот і клопатаў аб ім. Карпаў. // Неспакой. Гену ўсё больш брала турбота, што ў матчынай сяброўкі свой клопат, а яна ходзіць з ім, нечаканым госцем. Арабей.

2. звычайна мн. (турбо́ты, ‑бот). Клопаты, розныя справы. Ці мала ў .. [Паходні] турбот: паездка ў адстаючы сельсавет па заданню райкома, чарговая лекцыя ў палітшколе або даклад перад калгаснікамі. Хадкевіч. / у перан. ужыв. Ходзіць вецер вясёлы па санных шляхах, Мусіць, пільныя мае турботы — Снег атрэсці з дрымучых лясоў, на палях Разбурыць снегавыя сумёты. Ляпёшкін. // Прычыненне каму‑н. клопату сваім наведваннем, просьбай. [Жэня:] — Дзякую, гаспадыня, прашу прабачыць за турботы. Новікаў. Не разумеў я, чаму лычка кілбасы бацька аддае гаспадыні .. — За турботы, панечка, — тлумачыў бацька. І калі забірала гаспадыня тую кілбасу, бацька ўздыхаў, і я зноў не разумеў: ад радасці гэта ці ад смутку. Скрыган. // Работа, занятак. Мазалі і таўшчыня былі яркім наказам таму, ці пальцы мелі многа турботы ў нялюбай падзённай працы. Бядуля. Турботы было не толькі нагам, але і рукам: вакол хмарамі звінелі, апаноўвалі асатанелыя камары, амаль безупынна даводзілася адмахвацца ад іх, біць. Мележ.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

чу́йны, ‑ая, ‑ае.

Разм.

1. Здольны востра чуць, тонка адчуваць (органамі пачуццяў або пра органы пачуццяў, звычайна слыху). [Тарасюк:] — Хто сёння пільнуе? [Адам:] — Марынчук. — Ну, то спакойна кладзіся спаць. У старога вока добрае і вуха чуйнае... С. Александровіч. Чуйныя ноздры [доза] раздражн[яе] церпкі пах конскага поту. Самуйлёнак. Самы нязначны рух можа спалохаць чуйных самак, якія ідуць з аленем. В. Вольскі. // Які хутка адказвае на ўздзеянне, лёгка адгукаецца. Не варухнуць зялёным пер’ем пад чуйнай вудай трыснягі. Вялюгін. Вось барада моцна прыцялася да верхняе дэкі, левае вуха насцярожана стаілася ля чуйнага задняга грыфа, галоўка скрыпкі апусцілася на калена, і смычок пачынае паволі паўзці па струнах. Карамазаў.

2. да чаго і без дап. Які асабліва востра адчувае, перажывае, рэагуе. У каравулцы па-ранейшаму было цёмна, але, чуйны да часу, старшына згадваў, што хутка ранак. Быкаў. За ўсе разы гора сваё выплакала тады Стэфа. Пасля ўжо не плакала так, не кідалася — маўклівага дакору Язэпавага баялася. Чуйная яна ў яго, уважная надта... Хадановіч. Я ледзь не чырванеў ад .. [Сушкевічавых] слоў — гэтак яны ўзрушылі маё чуйнае да пахвалы сэрца. Радкевіч. // Насцярожаны, асабліва ўважлівы. [Ганна] бразнула клямкаю, выскачыла на двор і, чуйная, пільная, з такім адчуваннем, быццам за ёй сочаць, пайшла на вуліцу. Мележ.

3. Які лёгка перарываецца; неглыбокі. Нарэшце мяне ахапіла дрымота, але я не заснуў, а ўпаў у нейкае чуйнае забыццё. Гаўрылкін. Люблю цыбатых возікаў чародкі, Бабулек па-над імі чуйны сон. Лойка. // Які лёгка нарушаецца самымі нязначнымі гукамі, шорахамі (пра цішыню). А паслухайце, якая чуйная, поўная цудоўнай гаючай сілы цішыня пануе гэтай парой у полі. Краўчанка.

4. Які чуецца, адчуваецца. Ледзь чуйны ветрык прагульваўся па вершалінах дрэў і зноў сціхаў. Асіпенка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шу́снуць, ‑ну, ‑неш, ‑не; зак.

Разм.

1. Шмыгнуць, пабегчы, кінуцца куды‑н. Адзін толькі Кандрат заўважыў, як Андрушка шуснуў за дзверы. Лобан. Сымон.. шуснуў у бакоўку і борздзенька выскачыў адтуль з запаленай свечкай. Караткевіч. // Хутка залезці куды‑н., схавацца пад чым‑н., дзе‑н. Шуснуць у ложак. □ Тут якраз за дзвярыма пачуўся дзедаў голас, і Косцік шуснуў назад пад дзяружку. С. Александровіч.

2. Саскочыць, зваліцца адкуль‑н. — Я зноў скачу першым! — крыкнуў Юзік і шуснуў уніз. Даніленка. Бондар не бачыў, як шуснула ў адхон Надзя, як упаў, зрашэчаны кулямі, машыніст. Навуменка.

3. Нечакана, імгненна праваліцца, упасці куды‑н. Кінуў я сваю вуду і бягом на выручку. Але пакуль дабег, мой сябар спатыкнуўся і шуснуў амаль па самыя пахі ў ваду. Ляўданскі. Лёд праламаўся, і я шуснуў пад яго. Скрыган.

4. Хутка, з сілай выліць што‑н. вадкае. Ухапіў [Віктар] у сенцах вядро халоднае вадзіцы, выскачыў на двор, азірнуўся і шуснуў на сябе. Сташэўскі. // Раптам паліцца, выліцца, пасыпацца. У тую ж секунду на .. [Віцю] шуснула гарачая вада. Яна заліла нос, вушы, вочы. Нядзведскі. Шуснуў дождж, серабро ручаінаў Зазвінела на сотні ладоў. Лойка.

5. Імкліва, хутка ўзняцца, падняцца; узляцець уверх. Адразу шуснулі ўгару сотні абсівераных чырвоных рук і пакацілася гамана. Грахоўскі.

6. Утварыць лёгкі шум, шолах. Раз толькі, далёка недзе, шуснулі галіны, быццам нехта аступіўся. Караткевіч. У гэты момант нешта шуснула ў каноплях і над самымі галовамі Бегуна і Хацяноўскага празвінела важкая і замашная жалезіна. Кулакоўскі.

7. што. З размаху, з сілай высыпаць што‑н. [Галя] набрала ў лапату пяску і, як толькі вогненны коўш апусціўся, шуснула ў яго пясок. Грахоўскі.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шы́цца 1, шыюся, шыешся, шыецца; незак.

Разм.

1. Лезці, ісці і пад. у якое‑н. вузкае месца; туды, дзе цесна, шчытна. — Лявон крайні, — выгуквае сіпла гаспадар шапкі-кучомкі і .. шыецца ў натоўп. Кухараў. Адбіваючыся ад сабакі, Гамыра шыўся глыбей у хмыз. Колас. Дзед Трахім, які нешта рабіў у гумне і забавіўся, выйшаў, калі хлапчукі сама шыліся пад снапы. Паўлаў. // Хавацца куды‑н. Капрал наш, забыўшыся на думку пра Берлін, шыецца тварам у траву і, час ад часу, наслепа крычыць: «Агонь!» Брыль. Маланкі ў поўнач рассякалі хмары, І шыліся ў падстрэшша кажаны. Грахоўскі. Рабіў ён [шпачок] гэта смешна: шыўся ў траву галавой, не вельмі, аднак, дбаючы пра свой куртаты, карычняваты хвост. Асіпенка. // Ісці, рухацца, перамяшчацца куды‑н. Стары надзяе шапку і шыецца да дзвярэй. Мурашка. // Залазіць, забівацца, пранікаць куды‑н. [Снег] шыўся ў рукавы і за каўнер. Алешка. Золь зябка хапае за плечы, прабіраецца праз дзіравыя боты, шыецца ва ўсе складкі пацёртага шыняля. Лынькоў. / у перан. ужыв. Галасы.. [паравозаў], напоўненыя трывогай і адчаем, плавалі па-над горадам, запаўнялі вуліцы, і завулкі, і двары, шыліся ў шчыліны [акон]. Галавач. // Пралягаць, праходзіць праз што‑н. шчыльнае. Сцежка шылася праз крапіву і лопух. Адамчык.

2. перан. Старацца быць падобным на каго‑н., прыкідвацца кім‑н. [Драздовіч:] — Прыеліся ўжо «конскія партрэты» ды «саўкі», што шыюцца ў дурні. Машара.

шы́цца 2, шыецца; незак.

1. Вырабляцца шыццём. Каця хадзіла ў шараварах і шырокай, як звычайна шыюцца начныя сарочкі, мешкаватай сукенцы. Васілевіч. Ватнікі, праўда, былі караткаватыя, а гімнасцёрка шылася як бы на волата. Навуменка.

2. безас. Разм. Пра жаданне або магчымасць шыць. Мне сёння не шыецца.

3. Зал. да шыць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

БРЭ́СЦКАЯ КРЭ́ПАСЦЬ,

комплекс абарончых збудаванняў 19 — пач. 20 ст. ў г. Брэст. Пабудавана ў 1830—42 на месцы стараж. цэнтра г. Брэст (горад перанесены на фарштаты) як частка сістэмы ўмацаванняў на З Расіі.

Месца для буд-ва крэпасці прапанаваў у 1797 ваен. інжынер Дэвалан. Будавалася паводле праекта (зацверджаны ў 1830) генералаў Малецкага, К.І.Опермана і палкоўніка А.І.Фельдмана. Некаторыя пабудовы старога горада былі пакінуты: у будынку кляштара езуітаў (пабудаваны ў 1623, адноўлены ў 1679) размяшчалася канцылярыя каменданта крэпасці; будынак кляштара базыльян (1629, пазней вядомы як Белы палац) быў перабудаваны пад афіцэрскае казіно; у кляштары бернардзінцаў (з 1781) у 1841—60 размяшчаўся Брэсцкі кадэцкі корпус, потым — вайсковы шпіталь. Першапачатковыя часовыя ўмацаванні ў 1833—42 ператвораны ў доўгатэрміновыя.

Крэпасць размяшчалася на 4 астравах, утвораных рукавамі р. Мухавец і Зах. Буг і сістэмай каналаў. Складалася з Цэнтр. ўмацавання (Цытадэль) і Цярэспальскага, Валынскага, Кобрынскага перадмаставых умацаванняў (агульная пл. 4 км²). Цытадэль — востраў, аперазаны крывалінейнай у плане замкнёнай 2-павярховай абарончай казармай (даўж. 1,8 км) з 4 брамамі — Цярэспальскай, Холмскай, Беластоцкай і Брэсцкай, якія мастамі злучалі цэнтр. востраў з перадмаставымі ўмацаваннямі. Мураваныя сцены казармы 2-метровай таўшчыні, з байніцамі і амбразурамі для вядзення агню са стралк. зброі і гармат; у 500 казематах казармы магло размясціцца больш за 12 тыс. салдат. Архітэктурным цэнтрам Цытадэлі была гарнізонная Мікалаеўская царква (1856—79, арх. Д.Грым), пабудаваная на самым высокім месцы. Кобрынскае ўмацаванне, узведзенае на месцы Кобрынскага прадмесця, складалася з 4 бастыённых фортаў і 3 равелінаў. З Цытадэллю яно было злучана Брэсцкай і Беластоцкай (Брыгіцкай) брамамі і мастамі цераз р. Мухавец. Цярэспальскае ўмацаванне, пабудаванае на левым беразе Зах. Буга, мела 4 земляныя люнеты, злучаныя ровам. Цярэспальскай брамай і канатным мостам (самым вял. на той час у Расіі) цераз Зах. Буг яно злучалася з Цытадэллю. Валынскае ўмацаванне створана на месцы стараж. дзядзінца Брэста, складалася з 2 бастыённых фортаў з 2 равелінамі; з Цытадэллю было злучана Холмскай брамай і пад’ёмным мостам цераз Мухавец. Холмская брама мела 4 вежы з зубцамі. Над уязным праёмам Цярэспальскай брамы былі 4 ярусы вузкіх акон-байніц, над якімі пазней была надбудавана 5-ярусная вежа з дазорнай пляцоўкай. Па вонкавай лініі крэпасці праходзіў земляны вал выш. да 10 м з цаглянымі казематамі, за ім пракапаны каналы з перакінутымі цераз іх мастамі. Перадмаставыя ўмацаванні злучаліся з прылеглай да крэпасці тэрыторыяй праз Паўн., Паўн.-Зах., Усх., Паўд. брамы і Варшаўскі праезд.

На пач. свайго існавання крэпасць была адным з самых дасканалых умацаванняў Рас. імперыі. У 1864 пачалася яе рэканструкцыя. У 1878 зацверджаны план буд-ва перадавых умацаванняў. Да 1888 на адлегласці 3—4,5 км адзін ад аднаго збудаваны 9 фортаў, у кожным з якіх можна было размясціць каля 200 чалавек і да 20 гармат, даўж. абарончай лініі дасягнула 30 км. У 1912 зацверджаны ген. план пашырэння крэпасці на 1912—21. Летам 1913 пачата буд-ва, якое закончана да кастр. 1914. Крэпасць магла вытрымаць аблогу да 8 месяцаў. У 1-ю сусв. вайну па загадзе Вярх. камандавання 8—12.8.1915 гарнізон, крапасное ўзбраенне, баявыя запасы, маёмасць былі эвакуіраваны, частка ўмацаванняў узарвана. З 15.8.1915 да канца 1-й сусв. вайны крэпасць займалі герм. войскі. Тут падпісаны Брэсцкі мір 1918. Паводле ўмоў Рыжскага мірнага дагавора 1921 Брэст з крэпасцю адышоў да Польшчы. На пач. 2-й сусв. вайны ў вер. 1939 ням.-фаш. войскі бамбілі крэпасць, пашкодзілі частку яе абарончых збудаванняў. 17.9.1939 ням. войскі пасля ўпартых баёў з польскім гарнізонам захапілі крэпасць. 22 вер. ў адпаведнасці з сакрэтным пратаколам да савецка-герм. пакта аб ненападзе (23.8.1939) у горад і крэпасць увайшла Чырв. Армія. Знаходжанне герм. войскаў у Брэсце скончылася сумесным з Чырв. Арміяй парадам і абменам сцягамі. У сувязі з развіццём ваен. тэхнікі крэпасць страціла ваен. значэнне, але разам з пабудаванымі ў ёй 2 дотамі ўвайшла ў Брэсцкі ўмацаваны раён. 22.6.1941 гарнізон Брэсцкай крэпасці прыняў першыя ўдары ням.-фаш. арміі і больш за месяц трымаў абарону (гл. Брэсцкай крэпасці абарона 1941). 28.7.1944 у ходзе Люблін-Брэсцкай аперацыі 1944 Брэст і крэпасць вызвалены ад ням.-фаш. войск. У час вайны знішчаны або пашкоджаны амаль усе будынкі, якія мелі гіст. і маст. каштоўнасць. 8.5.1965 Указам Прэзідыума Вярх. Савета СССР Б.к. прысвоена ганаровае званне «Крэпасць-герой». У 1971 адкрыты мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой. З 1982 на тэр. крэпасці дзейнічае археалагічны музей «Бярэсце». Іл. гл. ў арт. Абарончыя збудаванні.

Літ.:

Аникин В.И. Брестская крепость — крепость-герой. 2 изд. М., 1985;

(Свод памятников истории и культуры Белоруссии: Брестская обл. Мн., 1990.

В.І.Анікін (архітэктура).

т. 3, с. 292

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

при предлог с предл. пры (кім, чым);

стоя́ть при вхо́де стая́ць пры ўвахо́дзе;

при доро́ге пры даро́зе;

бой при Цуси́ме бой пры Цусі́ме;

лаборато́рия при институ́те лабарато́рыя пры інстыту́це;

он находи́лся всё вре́мя при мне ён знахо́дзіўся ўвесь час пры мне;

служи́ть при шта́бе служы́ць пры шта́бе;

име́ть при себе́ спра́вку с ме́ста рабо́ты мець пры сабе́ даве́дку з ме́сца рабо́ты (пра́цы);

при жела́нии всего́ мо́жно доби́ться пры жада́нні ўсяго́ мо́жна дабі́цца;

при ору́жии пры збро́і;

при встре́че пры сустрэ́чы;

при соде́йствии прису́тствующих пры садзе́йнічанні прысу́тных;

при перехо́де че́рез у́лицу пры перахо́дзе це́раз ву́ліцу;

при по́лном молча́нии пры по́ўным маўча́нні;

чита́ть при электри́честве чыта́ць пры электры́чнасці;

сказа́ть при свиде́телях сказа́ць пры све́дках;

э́то случи́лось при мне гэ́та зда́рылася пры мне; кроме того, иногда переводится также иными предлогами, в частности: а) (в знач. возле, около) каля́ (каго, чаго), ля (каго, чаго); (над) над (чым); (под) пад (чым);

жить при ста́нции жыць пры (каля́, ля) ста́нцыі;

би́тва при Грю́нвальде бі́тва пры Гру́нвальдзе (каля́ Гру́нвальда, ля Гру́нвальда, пад Гру́нвальдам); б) (при наличии) з (са) (кім, чым); (с собой) з сабо́й;

при таки́х зна́ниях пры такі́х ве́дах, з такі́мі ве́дамі;

при тако́м здоро́вье з такі́м здаро́ўем, пры такі́м здаро́ўі;

при часа́х пры гадзі́нніку, з гадзі́ннікам;

де́ньги бы́ли при мне гро́шы былі́ пры мне (са мной);

у него́ при себе́ все бума́ги у яго́ з сабо́й (пры сабе́) усе́ папе́ры; в) (во время, в эпоху) за (каго, што), падча́с (чаго);

при Пари́жской комму́не пры Пары́жскай каму́не, падча́с Пары́жскай каму́ны;

при Миндо́вге пры Міндо́ўгу, за Міндо́ўгам;

при жи́зни пры жыцці́;

при́ смерти пры сме́рці;

при всём том пры ўсім тым;

при э́том пры гэ́тым;

при по́мощи пры дапамо́зе, з дапамо́гай;

при усло́вии пры ўмо́ве; (с условием) з умо́вай;

при зву́ке его́ го́лоса пачу́ўшы яго́ го́лас;

при слу́чае пры вы́падку, калі́ бу́дзе (зда́рыцца) вы́падак;

быть при ме́сте уст. быць на паса́дзе;

оста́ться при свои́х заста́цца пры сваі́х;

быть при де́ле быць заня́тым спра́вай.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

stick2 [stɪk] v. (stuck)

1. уса́джваць, утыка́ць; утыка́цца;

The needle stuck in my finger. Іголка ўлезла мне ў палец.

2. (through) прако́лваць, прані́зваць, праціна́ць

3. прыкле́йваць; прыкле́йвацца; прыліпа́ць;

stick a stamp on a letter прыкле́йваць ма́рку на канве́рт

4. infml засо́ўваць, утыка́ць;

stick a flower in one’s hair засу́нуць у валасы́ кве́тку

5. засяда́ць, завяза́ць; затры́млівацца;

stick in the middle of a speech спыня́цца ў сярэ́дзіне прамо́вы;

stick in the mind/in the memory засяда́ць у па́мяці;

The bus stuck in the mud. Аўтобус заграз.

6. не адхіля́цца ад чаго́-н., трыма́цца чаго́-н., быць ве́рным чаму́-н.

7. стая́ць за каго́-н., быць адда́ным каму́-н.;

stick at smth. упа́рта працава́ць над чым-н.;

He stuck by us through thick and thin. Ён быў нашым верным сябрам ва ўсіх выпрабаваннях.

stick to one’s resolve стая́ць на сваі́м;

stick to one’s post застава́цца на сваі́м пасту́;

stick to one’s word/promise трыма́ць сло́ва/абяца́нне;

stick together infml трыма́цца ра́зам;

stick one’s neck out infml рызыкава́ць, падстаўля́ць шы́ю;

stick to one’s colours/guns infml стая́ць на сваі́м, да канца́ прытры́млівацца сваі́х перакана́нняў;

stick in one’s gizzard/stomach/craw infml заміна́ць, надаку́чваць, стая́ць по́перак го́рла

stick around [ˌstɪkəˈraʊnd] phr. v. infml сланя́цца, сно́ўдацца паблі́зу

stick out [ˌstɪkˈaʊt] phr. v. высо́ўваць; высо́ўвацца; тырча́ць, вытырка́цца; вылуча́цца

stick up [ˌstɪkˈʌp] phr. v.

1. тырча́ць, высо́ўвацца;

stick smth. up infml рабі́ць налёт, рабава́ць;

stick up a bank агра́біць банк

2. (for) выступа́ць за (каго-н.), адсто́йваць (каго-н.);

stick up for oneself пастая́ць за сябе́

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

стая́ць несов., в разн. знач. стоя́ть;

с. каля́ акна́ — стоя́ть у окна́;

с. на адно́й назе́ — стоя́ть на одно́й ноге́;

грузавікі́ стая́лі — грузовики́ стоя́ли;

на пло́шчы стаі́ць вялі́кі буды́нак — на пло́щади стои́т большо́е зда́ние;

на стале́ заста́ўся с. некрану́ты абе́д — на столе́ оста́лся стоя́ть нетро́нутый обе́д;

с. на ва́рце — (чаго) стоя́ть на стра́же (чего);

на ву́ліцы стаі́ць шум — на у́лице стои́т шум;

на пара́дку дня стая́ць тры пыта́нні — на пове́стке дня стоя́т три вопро́са;

стая́ла я́снае надво́р’е — стоя́ла я́сная пого́да;

со́нца стая́ла ўжо высо́ка — со́лнце стоя́ло уже́ высоко́;

час не стаі́ць — вре́мя не стои́т;

заво́д за́раз стаі́ць — заво́д сейча́с стои́т;

наш полк стаі́ць у сусе́дняй вёсцы — наш полк стои́т в сосе́дней дере́вне;

с. за тава́рыша — стоя́ть за това́рища;

крэ́пасць яшчэ́ стаі́ць — кре́пость ещё стои́т;

ля даро́гі с. магу́тныя хво́і — у доро́ги стоя́т могу́чие со́сны;

у я́ме стаі́ць вада́ — в я́ме стои́т вода́;

на нага́х ён стаі́ць мо́цна — на нога́х он стои́т кре́пко;

яго́ аўтарытэ́т стаі́ць высо́ка — его́ авторите́т стои́т высоко́;

у вача́х стая́лі слёзы — в глаза́х стоя́ли слёзы;

пе́рад вача́мі стая́ў во́браз дзяўчы́ны — пе́ред глаза́ми стоя́л о́браз де́вушки;

у вуша́х стаі́ць надаку́члівы звон — в уша́х стои́т надое́дливый звон;

с. на сваі́м — стоя́ть на своём;

с. на ме́сцы — стоя́ть на ме́сте;

с. грудзьмі́ — стоя́ть гру́дью;

с. насме́рць — стоя́ть на́смерть;

с. на чале́ — (чаго) стоя́ть во главе́ (чего);

с. за пляча́мі — (у каго) стоя́ть за спино́й (у кого);

с. над душо́й — стоя́ть над душо́й;

с. як слуп — стоя́ть столбо́м;

с. як пень — стоя́ть как пень;

на чым свет стаі́ць — на чём свет стои́т;

с. гаро́й — стоя́ть горо́й;

с. у вача́х — стоя́ть в глаза́х;

с. убаку́ — стоя́ть в стороне́;

на нага́х не с. — на нога́х не стоя́ть;

с. на сваі́х нага́х — стоя́ть на свои́х нога́х;

с. адно́й наго́й у магі́ле — стоя́ть одно́й ного́й в моги́ле;

с. на чарзе́ — стоя́ть на о́череди;

с. на цвёрдай гле́бе (на цвёрдым гру́нце) — стоя́ть на твёрдой по́чве;

с. на пра́вільным (няпра́вільным) шляху́ — стоя́ть на ве́рном (ло́жном) пути́;

с. пад ружжо́м — стоя́ть под ружьём;

с. на за́дніх ла́пках — (перад кім) стоя́ть на за́дних ла́пках (перед кем)

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

трыма́ць несов.

1. в разн. знач. держа́ть; (в определённых условиях — ещё) содержа́ть; (владеть кем-, чем-л. — ещё) име́ть;

т. кні́гу ў рука́х — держа́ть кни́гу в рука́х;

т. дзіця́ за руку́ — держа́ть ребёнка за́ руку;

плаці́на ~ма́е ваду́ — плоти́на де́ржит во́ду;

т. хво́рага ў пасце́лі — держа́ть больно́го в посте́ли;

т. у цяпле́ — держа́ть в тепле́;

т. на замку́ — держа́ть на замке́;

т. зая́ву цэ́лы ме́сяц — держа́ть заявле́ние це́лый ме́сяц;

т. ру́кі над галаво́й — держа́ть ру́ки над голово́й;

т. рэ́чы ў пара́дку — держа́ть (содержа́ть) ве́щи в поря́дке;

у гэ́тым магазі́не не ~ма́юць дрэ́нных рэ́чаў — в э́том магази́не не де́ржат плохи́х веще́й;

т. гро́шы ў ашчадба́нку — держа́ть де́ньги в сберба́нке;

т. саба́ку — держа́ть (име́ть) соба́ку;

т. па́рабка — держа́ть батрака́;

т. кватара́нтаў — держа́ть квартира́нтов;

т. пад падазрэ́ннем — держа́ть под подозре́нием;

а́й зло́дзея! — держи́ во́ра!;

2. (поддерживать, быть опорой) держа́ть, нести́;

страху́а́юць бэ́лькі — кры́шу де́ржат ба́лки;

ствол ~ма́е на сабе́ галлё і лісты́ — ствол де́ржит (несёт) на себе́ ве́тви и ли́стья;

т. банк — держа́ть банк;

т. язы́к за зуба́мі (на пры́вязі) — держа́ть язы́к за зуба́ми (на при́вязи);

т. ву́ха во́стра — держа́ть у́хо востро́;

т. у по́лі зро́ку — держа́ть в по́ле зре́ния;

т. галаву́ высо́ка — держа́ть го́лову высоко́;

т. сло́ва — держа́ть сло́во;

т. у абцуга́х — держа́ть в тиска́х;

т. у ра́мках (шо́рах) — держа́ть в ра́мках;

т. у чо́рным це́ле — держа́ть в чёрном те́ле;

т. фасо́н — держа́ть фасо́н;

т. сябе́ — держа́ть (вести́) себя́;

т. сябе́ ў рука́х — держа́ть себя́ в рука́х;

т. у рука́х — (каго) держа́ть в рука́х (кого);

т. руку́ — (чыю) держа́ть ру́ку (чью);

т. нос на ве́тры — держа́ть нос по́ ветру;

т. по́рах сухі́м — держа́ть по́рох сухи́м;

т. у во́жыкавых рукаві́цах — (каго) держа́ть в ежо́вых рукави́цах (кого);

т. на адле́гласці — (каго) держа́ть на расстоя́нии (кого);

т. ула́ду — быть у вла́сти;

т. у галаве́ — держа́ть в уме́;

т. хвост пістале́там — держа́ть хвост пистоле́том;

т. ка́мень за па́зухай — держа́ть ка́мень за па́зухой;

т. ма́рку — держа́ть ма́рку;

т. пад шкляны́м каўпако́м — держа́ть под стекля́нным колпако́м;

т. у кі́пцях — держа́ть в когтя́х;

т. курс — держа́ть курс;

т. ле́йцы ў рука́х — держа́ть во́жжи в рука́х;

т. высо́ка сцяг — держа́ть высоко́ зна́мя

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

АЎТАПАРТРЭ́Т

(ад аўта... + партрэт),

выява (вобраз) мастака, выкананая ім самім; разнавіднасць партрэта. Выконваецца звычайна з дапамогай люстэрка, фотаздымка, па ўяўленні. Адлюстроўвае не толькі вонкавае падабенства, але і раскрывае ўнутраны свет мастака, яго схільнасці, погляды.

Вядомы з антычнасці (Фідый) і сярэднявечча. Пашыраны ў творчасці мастакоў Адраджэння (Рафаэль, А.Дзюрэр). Аўтапартрэт маньерызму (16 ст.) характарызуецца ўскладненасцю вобразнай структуры. Аўтапартрэт 17 ст. мае спавядальны характар, у ім раскрываецца сац. аблічча мастака (Н.Пусэн, П.П.Рубенс, Рэмбрант). У аўтапартрэце 18 ст. падкрэсліваліся і рысы прыватнага жыцця мастака (Ж.Б.Шардэн, Дж.Рэйналдс). Істотнае месца займаў аўтапартрэт у мастацтве рамантызму, прадстаўнікі якога сцвярджалі каштоўнасць творчай асобы і яе багатага духоўнага жыцця. На мяжы 19—20 ст. жанр аўтапартрэта часта выбіраецца для адлюстравання ўласнага светаўспрымання і жывапіснай канцэпцыі мастака (П.Сезан, В. ван Гог, М.Урубель). У 20 ст. вобразна-кампазіцыйны кірунак аўтапартрэта значна ўскладніўся.

У бел. выяўл. мастацтве першыя спробы аўтапартрэта, верагодна, звязаны з Ф.Скарынам і яго малюнкамі для гравюр у шэрагу выданняў. Жывапісныя аўтапартрэты з’явіліся ў 2-й пал. 18 ст. У 19 ст. выдатныя аўпартрэты стварылі К.Альхімовіч, В.Ваньковіч, Я.Дамель, Я.Кругер, Ю.Пешка, А.Ромер, К. і Б.Русецкія, Н.Сілівановіч, Ф.Смуглевіч, Я.Сухадольскі; на пач. 20 ст. — Ю.Пэн, Ф.Рушчыц, М.Шагал. Аўтапартрэты 1920—30-х г. адметныя імкненнем спасцігнуць самога сябе (П.Гаўрыленка, П.Сергіевіч, М.Тарасікаў). У 1940—60-я г. ствараліся традыцыйныя аўтапартрэты, у якіх асн. ўвага аддавалася вонкаваму абліччу (І.Ахрэмчык, В.Грамыка, Н.Воранаў, Р.Кудрэвіч, Л.Лейтман, М.Манасзон, Ф.Мадораў, П.Раманоўскі, М.Тарасікаў, У.Кухараў). У 1970-я г. да аўтапартрэта звярталіся Г.Вашчанка, В.Варламаў, Н.Варвановіч, В.Грамыка, Л.Дударанка, Г.Лойка і інш. У 1980-я г. ў жанры аўтапартрэта з’яўляюцца творы са складаным прадметна-прасторавым асяроддзем, інтэлектуальныя, «маскарадныя», калі мастак выступае ў пэўным амплуа (Ф.Янушкевіч, Г.Ціхановіч). Часам тэматычнай асновай аўтапартрэтаў становяцца ўспаміны мастака, роздум над жыццём, уласныя думкі і ідэі (М.Савіцкі «Вязень № 32815», Г.Вашчанка «Роздум», В.Сумараў «Мой свет», М.Селяшчук «Датычнасць») або аўтапартрэт уводзіцца ў сюжэтныя кампазіцыі, тэматычныя ці групавыя партрэты (Л.Шчамялёў «Нядзеля», Э.Белагураў «Сямейны партрэт», І.Бархаткоў «Бацька і сын»). Сучасны перыяд развіцця аўтапартрэта адметны імкненнем да шматмернасці вобраза, узмацнення псіхал. асновы, філас. падтэксту.

Літ.:

Зингер Л.С. Автопортрет в системе жанров // Зингер Л.С. Очерки теории и истории портрета. М., 1986;

Яго ж. Автопортрет в советской живописи. М., 1986.

М.І.Цыбульскі.

т. 2, с. 118

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)