І́мпэ́т ’разгон, парывістасць, імклівасць, напор, націск’ (ТСБМ, БРС, Касп., Бяльк., Нас., Гарэц., Яруш.), ’пах, дух’ (ТСБМ), ’ахвота, жаданне’ (Бір. Дзярж., Бяльк.), ’выбух, паветраны штуршок, выбухная хваля’ (Касп.; брэсц., Жыв. сл., 164), ’энергія чалавека’ (брэсц., Жыв. сл., 164), и́мпэтъ, и́нпэтъ ’цяжкі дух’ (Мал.), і́мпа́т ’паветра, пах, спецыфічны дух’ (Сцяц.; стаўб., Жыв. сл., 71), ’парыў (паветра)’ (Сцяц.), ’цяжкі дух, смурод’ (слонім., Нар. лексіка, 52); параўн. зах.-бранск. и́мпет, и́нпет ’напор, напружанне; цяжкае паветра, цяжкі дух’ (Растаргуеў, Бранск.). Ст.-бел. импетъ ’напор, націск’ (1674 г.) з польск. impet < лац. impetus ’парыў, разбег, напор’ (Булыка, Запазыч.; SWO, 300). Няма падстаў лічыць, што лексема была забыта і зноў увайшла ў бел. мову ў пачатку XX ст. (як Гіст. лекс., 259). З польскай таксама рус. дыял. и́мпет ’удар, напор, імклівасць; ударная сіла’ (у рускай пісьменнасці з 1718 г., Біржакова, Очерки, 363), укр. і́мпет ’моцны націск, парыў, сіла’. У сучасных беларускіх гаворках семантычны аб’ём слова значна пашырыўся. Схему семантычнага развіцця, відаць, можна ўявіць такім чынам: ’парыў’ → ’парыў (паветра)’ → ’паветра’ → ’пах, дух’ → ’цяжкі дух, смурод’. Далейшая ступень канкрэтызацыі — імпа́т ’адзежа з-пад хворага’ (Жд. 2), дзе семантычны перанос звязаны, напэўна, са спецыфічным пахам адзення хворага чалавека.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

mieć

незак.

1. мець;

mam książkę — у мяне ёсць кніга;

ona ma 30 lat — ёй 30 гадоў;

nie ma go w domu — яго няма дома;

mieć nadzieję — мець надзею, спадзявацца;

mieć posłuch — карыстацца аўтарытэтам; мець аўтарытэт;

co on do mnie ma? — што ён ад мяне хоча?;

mieć pieczę (nad czym) — наглядаць, назіраць (за чым);

którego dziś mamy? — якая сёння дата?;

mieć urazę do kogo — мець крыўду на каго; крыўдаваць на каго;

mieć za złe — ставіць у віну, абвінавачваць;

mieć co na sobie — быць апранутым у што;

nie ma czasu — няма часу;

nie ma co czekać (żałować) — няма чаго чакаць (шкадаваць);

nie ma się czemu dziwić — нічога дзіўнага;

nie ma za co! — няма за што! (у адказ на падзяку);

mieć wykład — чытаць лекцыю;

mieć występ — выступаць;

mieć słuszność — мець рацыю;

mieć na uwadze — мець на ўвазе;

mieć chęć na co — хацець што;

2. kogo za kogo/co лічыць каго кім/чым;

mieć kogo za wielkiego artystę — лічыць каго вялікім артыстам;

mieć za dobrego mówcę — лічыць добрым прамоўцам;

mieć kogo za nic — ні ў што не ставіць каго;

3. быць неабходным, быць павінным;

miał być na posiedzeniu — ён павінен быў быць на паседжанні;

masz to zrobić! — ты павінен (мусіш) гэта зрабіць!;

mam list do napisania — я павінен напісаць пісьмо, мне трэба напісаць ліст;

ma się rozumieć — гэта само сабою зразумела;

mieć miejsce — мець месца;

mieć na pieńku — быць у нацягнутых адносінах;

masz tobie! — вось табе і на!;

masz za swoje! — так табе і трэба!;

mam! — ясна!; зразумела!; дайшло!;

mam to gdzieś груб. мне гэта да аднаго месца

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

gadać

gada|ć

незак. разм. гутарыць, балбатаць; балакаць; балабоніць; лапатаць;

szkoda ~ć — няма чаго казаць;

~j zdrów — балбачы сабе на здароўе; мялі, васпане, пакуль язык не прыстане;

~ć ni w pięć ni w dziewięć — вярзці (плявузгаць) лухту;

~ć od rzeczy — гаварыць глупствы; абы-што вярзці;

~ć na kogo — нагаворваць (скардзіцца) на каго;

~ła do koleżanki na męża — яна скардзілася сяброўцы на мужа

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

sobie

1. сабе;

czego Pan sobie życzy? — што жадаеце?;

mieć co na sobie — быць апранутым у што;

mówić o sobie — казаць пра сябе;

nie mam przy sobie pieniędzy — у мяне няма пры сабе (з сабой) грошай;

2. адно адному;

patrzeć sobie w oczy — глядзець у вочы адно аднаму;

idź sobie! — ідзі сабе!; ідзі адсюль!;

ręce przy sobie! — рукі прэч!; не чапаць!; рукі!

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

сло́ва, -а, мн. -ы, слоў, н.

1. Асноўная сэнсавая адзінка мовы, якая свабодна ўзнаўляецца ў мове і служыць для пабудовы выказвання. Іншамоўныя словы. Падзяліць с. на склады.

2. адз. Мова і маўленчыя здольнасці. Культура с. Валодаць словам.

3. звычайна мн. Фраза, выказванне; гаворка, размова. Бацькавы словы. Сказаць некалькі слоў на развітанне.

4. адз. Вуснае публічнае выступленне, прамова дзе-н., а таксама права, дазвол гаварыць публічна. Заключнае с. на выбарным сходзе. Атрымаць с. для выступлення.

5. адз., з азначэннем. Думка, вывад; дасягненне ў якой-н. галіне. У гэтай справе трэба с. вучоных. Новае с. ў навуцы.

6. мн. Тэкст да вакальнага твора. Песня на словы Адама Русака.

7. адз. Літаратурны твор у форме аратарскай прамовы, пропаведзі ці паслання (уст.). «С. аб палку Ігаравым».

◊

Адным словам — карацей кажучы.

Ад слова да слова — ад пачатку да канца.

Апошняе слова —

1) навейшае дасягненне (кніжн.);

2) заключнае слова падсуднага.

Браць слова назад (разм.) — адмаўляцца ад сказанага.

Глытаць словы — гаварыць неразборліва.

Да слова сказаць — у сувязі са сказаным.

Закінуць слова за каго (разм.) — падтрымаць пры неабходнасці.

З чужых слоў — з таго, што сказана кім-н.

Не абмовіцца ні адным словам — змаўчаць.

Слова за слова —

1) пра паступовае развіццё размовы;

2) спрачаючыся, пасварыцца.

Слоў няма (разм.) — канешне, так.

У адно слова — разам, адначасова падумаць, сказаць.

У двух словах (разм.) — коратка.

Цвёрдае слова — якому можна верыць.

|| памянш. сло́ўца, -а, н. (да 1 і 3 знач.; разм.).

|| прым. сло́ўны, -ая, -ае (да 1—3 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс, часткова)

Leid

n -(e)s

1) боль, паку́та

2) го́ра, сму́так

j-s ~ téilen — падзялі́ць чыё-н. го́ра

j-m sein ~ klágen — дзялі́цца сваі́м го́рам з кім-н.

dir soll kein ~ geschéhen — цябе́ ніхто́ не пакрыўдзіць

j-m ein ~ tun* — пакрыўдзіць каго́-н., прыне́сці каму́-н. го́ра

~ trágen* (um, über A) — смуткава́ць [бедава́ць, тужы́ць] (па кім-н., чым-н.)

vor ~ vergéhen* — гарава́ць, бедава́ць, паку́таваць

◊ kein ~ óhne Freud — ≅ няма́ лі́ха без дабра́

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)

but

[bʌt]

1.

conj.

1) а, а́ле, адна́к

it rained but he went anyway — Быў дождж, а́ле ён усё ро́ўна пайшо́ў

2) хіба́ то́лькі; як не

What can I do but confess — Што я магу́ зрабі́ць, як не прызна́цца

3) што

I don’t doubt but he will come — Я не сумняю́ся, што ён пры́йдзе

2.

prep.

за вы́няткам, апрача́, то́лькі не

all but one — усе́ апрача́ аднаго́

3.

pron.

хто б не

There is no one but knows it — Няма́ ніко́га, хто б ня ве́даў гэ́тага

4.

adv.

то́лькі, усяго́, ня больш як

He saw him but today — Ён ба́чыў яго́ то́лькі сёньня

She is but five years old — Ёй усяго́ пяць гадо́ў

•

- all but

- but for

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс)

не, часц.

  1. Служыць для выражэння адмоўя пры розных членах сказа.

    • Не заўважаць.
    • Жыць не аднаму.
    • Не магу не згадзіцца (г. зн. згаджаюся).

  2. Служыць адмоўным адказам на пытанне.

    • Ты згодзен? Не, не згодзен.

  3. Мае значэнне няпоўнага сказа пры адмоўных адказах на пытанні; тое, што і няма (у 2 знач.).

    • У вас ёсць білет ? — Не.

  4. Ужыв. замест выказніка з адмоўем, а таксама замест словазлучэння або цэлага сказа з адмаўленнем ці проціпастаўленнем.

  5. Надае значэнне няпэўнасці, няпоўнага адмаўлення, непаўнаты дзеяння ці стану.

    • Гора не гора.
    • Ці гаварыць гэта, ці не гаварыць.

  6. У спалучэнні з часц. «ці» у пытальных сказах выражае мадальнае значэнне сцвярджэння або няпэўнасці, здагадкі.

    • Ці не лепш было б табе паехаць працаваць у вёску?

  7. У спалучэнні з пытальнымі займеннікамі і прыслоўямі пры асаблівай інтанацыі вымаўлення надае сэнс станоўчага адказу.

    • Ці не сустрэў у горадзе знаёмых?
    • Чаму не?

  8. У спалучэнні з дзеясловамі, якія канчаюцца на «-цца» і маюць прыстаўку «на-», надае значэнне немагчымасці закончыць дзеянне.

    • Не налюбуецца мастак роднымі краявідамі.

  9. Уваходзіць у склад устойлівых словазлучэнняў: «далёка не», «не раўнуючы, як»; «амаль не»; «бадай не»; «не раз і не два»; «не вельмі каб» і пад.

  10. Уваходзіць у склад словазлучэнняў, якія з’яўляюцца складанымі злучнікамі і злучальнымі словамі: «не то... не то», «не то што»; «не то... а»; «не толькі, ...але (і)» і пад.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

адзі́н, ✂, м.; ж. ✂.

  1. ліч. кольк. Лік, лічба і колькасць 1.

  2. прым. Без іншых, асобна, у адзіноце.

    • Ён ізноў а.-адзінюткі (абсалютна адзін).

  3. займ. Якасьці, нейкі.

    • Нарэшце прыйшоў а. чалавек.
    • Адна жанчына казала.

  4. у знач. прым. Той самы, тоесны.

    • Стаяць на адным месцы.
    • У адзін тон спяваць.
    • Адны і тыя пытанні.
    • Адно (наз.) і тое.

  5. займ. Толькі, выключна.

    • На экскурсіі адны дарослыя, дзяцей няма.
    • Ад яго адны непрыемнасці.

  6. займ. Які-небудзь сярод падобных.

    • А. з гасцей гаварыў прамову.

  7. адз., у знач. прым. Адзіны, непадзельны.

    • Ручайкі зліліся ў адну раку.

◊

  • Адзін другога варты (разм. неадабр.) — пра людзей, якія аднолькава маюць адмоўныя якасці.

  • Адзін за адным; адзін за другім — услед, паслядоўна, па чарзе.

  • Адзін канец (разм.) — усё роўна, няхай будзе так.

  • Адзін на адзін — без сведак.

  • Адзін над адзін (адна пад адну, адно пад адно) (разм. адабр.) — усе роўныя па росту, па сіле.

  • Адна перад адным (адна перад адной, адно перад адным) — не адстаючы, спаборнічаючы.

  • Адзін у адзін (адна ў адну, адно ў адно) (разм. адабр.) — адборныя, адной велічыні, якасці.

  • Адна нага тут, другая там (разм.) — вельмі хутка (збегаць і пад.).

  • Ні адзін — ніхто з усіх.

  • Усе да аднаго (разм.) — усе без выключэння.

  • Усе як адзін (разм.) — пагалоўна ўсе.

|| парадкавы ліч. першы, ✂.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

душа, ✂, ж.

  1. Унутраны, псіхічны стан чалавека, яго свядомасць.

    • Глыбока запасці ў душу.

  2. Тая ці іншая ўласцівасць характару, а таксама чалавек з тымі ці іншымі ўласцівасцямі.

    • Добрая д.
    • Чалавек адкрытай душы.

  3. перан., чаго. Натхніцель, арганізатар чаго-н.

    • Д. ўсёй справы.
    • Д. кампаніі.

  4. Пра чалавека (звычайна ва ўстойлівых словазлучэннях; разм.).

    • У хаце ні душы.
    • Сям’я з пяці душ.
    • На душу насельніцтва.

  5. (звычайна са словам «мая»). Сяброўскі фамільярны зварот да чаго-н. (разм.).

    • Паслухай, душа мая.

  6. перан., чаго. Самае галоўнае, сутнасць чаго-н.

    • Песня — д. народа.

    • Раскрыць душу навукі.

    • Адвесці душу (разм.) —

      1. задаволіць моцнае жаданне;
      2. выказаць каму-н. тое, што набалела.

    • Аддаць богу душу (разм.) — памерці.

    • Выматаць душу (разм.) — давесці да поўнай знямогі.

    • Душа не ляжыць да каго-чаго (разм.) — няма цікавасці да каго-, чаго-н.

    • Душа ў пятках апынулася (разм.) — пра моцны раптоўны страх.

    • Душой загавець (разм.) — памерці, аддаць богу душу.

    • Жыць душа ў душу (разм.) — дружна, у поўнай згодзе.

    • З адкрытай душой — шчыра, нічога не тоячы.

    • З дарагой душой (разм.) — ахвотна, з задавальненнем.

    • За мілую душу (разм.) — з задавальненнем, ахвотна, не задумваючыся.

    • Ні капейкі за душой (разм.) — зусім без грошай.

    • Працаваць з душой — з задавальненнем, ахвотна, старанна.

    • Стаяць над душой у каго (разм.) — неадступна вісець над кім-н., надакучаючы сваёй прысутнасцю.

|| памянш.-ласк. душачка, ✂.

|| прым. душэўны, ✂.

  • Душэўныя хваробы (псіхічныя).
  • Душэўная трывога.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)