Ра́йкаць ’квакаць’ (кобр., ДАБМ, камент., 895): жабы ра́йкаюць, сюды ж райкаце́ць ’тс’ (малар., там жа: райко́тять — вечарам). Дзеясловы на гукапераймальна-выклічнікавай базе (р)ай з адпаведным словаўтваральным афармленнем, параўн. адвыклічнікавыя рус.дыял.рай ’шумны, доўгі ці аддалены гул, грукат; водгалас, водгук, рэха’ і больш далёкае ц.-слав.раръ ’гук’. Першапачатковая семантыка дзеяслова была, відаць, менш спецыялізаванай, аб чым сведчаць рус.дыял.ра́йкий ’гучны, гулкі, з водгаласам’, ра́йкое место ’дзе голас гучыць і аддаецца рэхам’, ра́йко ’рэха, водгулле’, прысл. ’гулка, гучна, з рэхам’, ярасл. ’шумна’. Параўн. яшчэ ра́ўкаць (гл.). Гл. таксама Фасмер, 3, 436 (прапанова звязаць рус.дыял.рай з назвамі драпежных птушак, якія працягваюць прасл.*rarogъ, не пераконвае).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
пы́са, ‑ы, ж.
1. Ніжняя частка галавы (з губамі і ноздрамі) у жывёл. Карова працягвае пысу, ліжа руку шурпатым цёплым языком.Асіпенка.Конь .. шумна фыркнуў, дакрануўся пысай да вады, але піць не захацеў.Хомчанка.З суседняга пакоя выйшаў сабака, прыязна абцёрся аб мае ногі і паклаў пысу мне на калені.Карпюк.Андрушка трымаў абедзвюма рукамі Лыску за пысу, каб той не брахнуў.Лобан.
2.Разм.груб. Твар. Дзядзька вырывае з маіх рук лыжку, строга загадвае: — Пысу памый!Жычка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
laut
I
1.
a гу́чны, шу́мны; галаслі́вы
~ wérden — стаць вядо́мым, пашы́рыцца, распаўсю́дзіцца
2.
adv гу́чна, галаслі́ва, шу́мна
II
prp (G) адпаве́дна, па(во́дле), у адпаве́днасці з…, зго́дна з…
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
młyn
м. млын;
młyn parowy — паравы млын;
młyn wodny — вадзяны млын;
jak w ~ie — шумна;
lać wodę na czyj młyn — ліць ваду на чый млын
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
Ту́паць ‘ісці, няхутка ступаць, стукаючы нагамі’ (Нас., Байк. і Некр., Гарэц., ТС), ‘хадзіць не спяшаючыся’ (Скарбы,), ‘корпацца ў хаце’ (Ласт.), ‘працаваць па гаспадарцы’, ‘дагаджаць некаму, прыслужвацца, каб дамагчыся даверу’ (Варл.), ту́пать ‘хадзіць па-старэчы, ледзь рухацца’ (Растарг.), ту́пати ‘стукаць нагамі пры хадзьбе’ (Вруб.). Параўн. укр.ту́па́ти ‘тс’, рус.дыял.ту́пать ‘стукаць нагамі; перасоўвацца, ісці’, польск.tupać, старое tępać, каш.tëpać/tupać, в.-луж.tupać, н.-луж.tupaś ‘шумна ступаць’, серб.цімак.тупа ‘стукаць, біць; хадзіць туды-сюды’, балг.ту́пам ‘стукаць, грукаць, гучна ступаць’, макед.тупа ‘тс’. Агульнаславянскае ўтварэнне гукапераймальнага паходжання, што ўзыходзіць да прасл.*tupati ‘грукаць, асабліва нагамі па зямлі, утвараючы глухі гук’ (Борысь, 654), паралельнае да то́паць, гл. (Фасмер, 4, 121). Запазычана ў ідыш tupen ‘тс’ (Астравух, Ідыш-бел. сл.), на базе якога ўтворана ід.tupeniš ‘тупат’ (Geller, Jidysz, Język Żydów polskich, Warszawa, 1994, 198) і, магчыма, тупані́на ‘тс’.
1. Купацца, мыцца шумна, пырскаючыся. Дзеці ўвесь дзень палошчуцца ў рацэ.// Апускацца ў што‑н. вадкае, сыпкае, узмахваючы крыламі (пра птушак). [Куры] паласкаліся ў пяску, у градах, у крапіве, ля плота...Пестрак.
2.(1і2ас.неўжыв.)Разм. Калыхацца, удараючыся аб што‑н. з плёскатам. Палошчуцца хвалі аб каменны мол, і яхта на хвалях — як лялька.Дудар.
3.(1і2ас.неўжыв.). Трапятацца на ветры. Кавалак.. брызенту, нібы на развітанне былым спадарожнікам Міхася, доўга яшчэ мігатліва паласкаўся над кузавам.Б. Стральцоў.Побач з брыгадай палошчацца на ветры палатно чырвонага сцяга.Галавач.
4.Зал.да паласкаць (у 1, 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Та́ры-ба́ры ’пустая размова, балбатня’ (ТСБМ), ’пустыя размовы’ (дзісн., Нар. сл.); сюды ж тараба́рыць ’балбатаць’ (ТСБМ), тараба́рыцца ’бязладна, шумна размаўляць’ (Юрч. Вытв.). Укр.та́ри‑ба́ри ’балбатня’, дыял.тараба́ри ’інтымная размова; пустая балбатня’, рус.та́ры‑ба́ры ’балбатня’, дыял.тараба́ры ’балбатня, размова’. Спалучэнне дзвюх рыфмаваных асноў не зусім высветленага паходжання, магчыма, гукапераймальнай прыроды. Першую з іх атаясамліваюць з элементам та́р(ы/а)‑ у тарато́рыць (гл.), суадносным з тала‑ ў талатоніць (гл.), другую — з ба́р(ы/а), напрыклад, ва ўкр.ба́ры ’балбатня’, у рус.бараба́ритъ ’тараторыць’, паводле Саднік і Айцэтмюлера (2, 123), суадноснае з бала‑ (гл. балакаць, балабоніць), якія з’яўляюцца ўтварэннямі, што ўзыходзяць да і.-е.*bha‑ (Фасмер, 4, 25; ЕСУМ, 5, 522; 1, 142–143; Мельнічук, Этимология–1987, 61; Варбат, Этимология–1982, 26). Паводле Варбат (Этимология–1984, 38), значэнне ’гаварыць’ для спалучэння другаснае, асноўнае — ’адходы вытворчасці’, што да *toriti (< *terti, гл. церці) і *bьrati (гл. браць). Праблематычна, хутчэй за ўсё, пераважала першаснае сінкрэтычнае значэнне.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
głośno
1. услых; голасна;
głośno myśleć — думаць услых;
2. гучна, голасна, шумна;
głośno roześmiać się — голасна (гучна) засмяяцца;
głośno o nim — пра яго ўсе гавораць; пра яго шмат гавораць
Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)
hérgehen
*
1.
vi(s):
1) падхо́дзіць, наблі- жа́цца
hínter j-m ~ — ісці́ за кім-н.
nében j-m ~ — ісці́ по́руч з кім-н.
2)
über j-n ~ — прабіра́ць каго́-н., выгаво́рваць каму́-н.
2.
vimp
es geht hier laut her! — тут ве́льмі шу́мна, тут тако́е ро́біцца!
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
калю́чы, ‑ая, ‑ае.
1. Які колецца, можа рабіць укол. Калючыя шыпы ліян ранілі .. рукі і рвалі вопратку.Самуйлёнак.Пад нагамі шумна зашастаў калючы ржэўнік.Якімовіч.// Які выклікае балючае адчуванне ўколу. Нізка плылі цяжкія хмары, сыпаўся калючы халодны снег.Лупсякоў.Толькі вецер ганяў калючы пясок па дарозе.Шыцік.
2. Які мае калючкі. Калючы дрот. Калючы куст. □ [Тата] збірае грыбы і ўсё лезе туды, дзе густа стаяць калючыя ёлачкі.Брыль.
3.перан. Востры, са злой насмешкай. Бацька ў роспачы, у злосці Кінуў жмут калючых слоў.Колас.// Злы, нядобры (пра погляд, вочы і пад.). Людзі слухалі паказанні, і твары іх камянелі, сухімі, калючымі рабіліся іх вочы.Лынькоў.Позірк Шамоты быў стрыманы, калючы, недаверлівы, позірк Варановіча — вясёлы, усмешлівы, з нейкай вострай думкай у вачах.Дуброўскі.
4.перан. Які непрыхільна, недаверліва ставіцца да ўсяго; нелюдзімы, злосны (пра чалавека). Паходню варта было б правучыць — занадта ён ужо порсткі і калючы стаў у апошнія гады.Хадкевіч.
5.перан. Асляпляльны, рэзкі, яркі (пра святло). Лежачы на цвёрдым белым стале, аслепленая калючым святлом, яна [Лёдзя] адчувала, што траціць апошнія сілы.Карпаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)