уве́сь, усяго́,
1. Вызначае што‑н. як непадзельнае, узятае ў поўным аб’ёме; цэлы.
2.
3.
4.
5. З некаторымі назоўнікамі з прыназоўнікамі «з», «у» (ва), «на» утварае ўстойлівыя прыслоўныя словазлучэнні, якія паказваюць на паўнату, інтэнсіўнасць, сілу праяўлення якога‑н. дзеяння.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
што 1, чаго, чаму, што, чым, аб чым,
1.
2.
3.
4.
5. Ужываецца ў рытарычных пытаннях і воклічах: а) адпавядае па значэнню адмоўнаму займенніку «нішто», а таксама назоўнікам, якія абазначаюць адмоўныя ўласцівасці, якасці.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
•••
што 2,
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10. Уваходзіць у склад састаўных падпарадкавальных злучнікаў: а) прычынных злучнікаў «таму што», «ад таго што», «у сувязі з тым што», «затым што», «дзеля таго што».
што 3,
1. Ужываецца ў пачатку пытальных і клічных сказаў пры выказванні здзіўлення, збянтэжанасці, меркавання і пад.
2.
3. У складзе мадальнай часціцы «ці што» ужываецца для выказвання меркавання ці няўпэўненасці ў чым‑н.
4. У складзе мадальнай часціцы «што ж» ужываецца: а) пры выказванні згоды, прымірэння ці адабрэння чаго‑н.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
да,
Спалучэнне з прыназоўнікам «да» выражае:
Прасторавыя адносіны
1. Ужываецца пры абазначэнні месца, прадмета ці асобы, да якіх скіравана дзеянне, рух.
2. Ужываецца пры абазначэнні мяжы, да якой пашыраецца дзеянне, з’ява і пад.
3. Ужываецца пры абазначэнні мяжы той адлегласці, прасторы, якая аддзяляе адзін пункт ад другога.
Часавыя адносіны
4. У спалучэнні з назоўнікам служыць для абазначэння моманту, да якога працягваецца дзеянне, стан і пад.
5. Ужываецца пры абазначэнні падзеі, з’явы, якім папярэднічала пэўнае дзеянне; адпавядае па значэнню словам: перад чым небудзь, раней чаго-небудзь.
Колькасныя адносіны
6. У спалучэнні з лічэбнікам ужываецца пры абазначэнні колькаснай мяжы чаго‑н.
Аб’ектныя адносіны
7. Ужываецца пры абазначэнні прадмета, асобы, з’явы і пад., да якіх што‑н. далучаецца, дабаўляецца.
8. Ужываецца пры абазначэнні групы або катэгорыі людзей, з’яў, прадметаў і пад., да якіх належыць, адносіцца хто‑, што‑н.
9. Ужываецца пры абазначэнні матыву, мэты якога‑н. дзеяння.
10. Ужываецца пасля назоўніка пры абазначэнні асаблівасцей або прызначэння прадмета, з’явы і пад.
11. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета і пад., з якімі звязана якое‑н. дзеянне, стан, прымета, якасць.
12. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, з’явы, у дачыненні да якіх выяўляецца прыгоднасць, прыдатнасць каго‑, чаго‑н.
13.
14. Ужываецца ў загалоўках пры абазначэнні тэмы твора або падзеі, з’явы, з якімі звязан змест твора.
15. Ужываецца пры абазначэнні таго, да чаго заклікаюць, пабуджаюць.
16. Ужываецца пры абазначэнні асобы, прадмета, з’явы і пад., да якіх скіравана дзеянне.
17. Ужываецца пры абазначэнні асобы або прадмета, з якімі сутыкаецца хто‑н., змацоўваецца што‑н.
Акалічнасныя адносіны
18. Ужываецца пры ўказанні на ступень, якой дасягае дзеянне, стан.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адзі́н, аднаго́,
1. Лік.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
сі́ла, ‑ы,
1. Здольнасць жывых істот напружаннем мышц рабіць фізічныя рухі, дзеянні; фізічная энергія чалавека, жывёліны.
2. Здольнасць чалавека да духоўнай дзейнасці, да праяўлення сваіх разумовых ці душэўных уласцівасцей (волі, розуму, характару і пад.).
3. Энергія, здольная выконваць якую‑н. работу, выводзіць цела, матэрыю са стану спакою або змяняць кірунак, хуткасць руху.
4. Прававая дзейнасць; правамоцтва.
5. Улада, магутнасць.
6.
7. Ступень праяўлення чаго‑н.; інтэнсіўнасць, напружанасць.
8. Тое, што вымушае каго‑н. дзейнічаць так ці інакш.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
стаць, стану, станеш, стане;
1. Ступіўшы на якое‑н. месца або куды‑н., спыніцца; размясціцца ў вертыкальным становішчы.
2. Падняцца на ногі, устаць.
3. Узяцца за якую‑н. работу, распачаць якую‑н. дзейнасць, звязаную са знаходжаннем на нагах.
4. Запыніцца, спыніць рух (пра чалавека, жывёлу, калёсы і пад.).
5. Перастаць працаваць, дзейнічаць (пра механізмы, заводы, фабрыкі і пад.).
6. Замерзнуць (пра раку).
7. З’явіцца, падняцца над зямлёй, гарызонтам.
8. Часова размясціцца дзе‑н. (на адпачынак, пастой, стаянку).
9.
10.
11. Памясціцца, размясціцца на якім‑н. месцы (пра прадметы).
12. Узнікнуць, з’явіцца.
13. Адбыцца, здарыцца, зрабіцца.
14. Заступіцца за каго‑н.
15. Замяніць каго‑н. у чым‑н.
16.
17.
18. Ужываецца ў саставе выказніка ў значэнне зрабіцца кім‑, чым‑н.
19. Выкарыстоўваецца ў саставе дзеяслоўнага выказніка ў значэнні дзеяслова «пачаць».
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
нага́
◊ пад нага́мі — под нога́ми;
лёгкі на но́гі — лёгок на́ ногу;
збі́цца з ног — сби́ться с ног;
валі́ць з ног — вали́ть с ног;
кало́с на гліня́ных нага́х —
но́гі не казённыя — в нога́х пра́вды нет;
круці́цца пад нага́мі — верте́ться под нога́ми;
кульга́ць на абе́дзве нагі́ — хрома́ть на о́бе ноги́;
чорт нагу́ зло́міць — чёрт но́гу сло́мит;
но́гі збіць — но́ги отби́ть;
без за́дніх ног — без за́дних ног;
задра́ць но́гі — а) отда́ть бо́гу ду́шу; б) бря́кнуться;
валя́цца ў ~га́х — валя́ться в нога́х;
валі́цца з ног — вали́ться с ног;
блы́тацца пад нага́мі — пу́таться под нога́ми;
стаць на но́гі — стать на́ ноги;
паста́віць на но́гі — поста́вить на́ ноги;
станаві́цца на но́гі — станови́ться на́ ноги;
падня́ць на но́гі — подня́ть на́ ноги;
падня́цца на но́гі — подня́ться на́ ноги;
дагары́ нага́мі — а) вверх торма́шками; б) вверх дном;
кі́нуцца ў но́гі — упа́сть к нога́м;
пусці́цца (кі́нуцца) з усі́х ног — бро́ситься со всех ног;
з рука́мі і нага́мі — с рука́ми и нога́ми;
(спаць) без за́дніх ног — (спать) без за́дних ног;
ледзь (чуць) но́гі но́сяць — едва́ (е́ле) но́ги но́сят;
ні наго́й — (да каго) ни ного́й (к кому);
уста́ць з ле́вай нагі́ — встать с ле́вой ноги́;
вы́цягнуць но́гі — протяну́ть но́ги;
ісці́ (нага́) у нагу́ — идти́ (нога́) в но́гу;
баранава́ць нага́мі — выде́лывать (выпи́сывать) (нога́ми) кренделя́;
ног не давалачы́ — ног не дотащи́ть;
нага́ за нагу́ — нога́ за́ ногу;
быць на каро́ткай назе́ — быть на коро́ткой ноге́;
паста́віць з галавы́ на но́гі — поста́вить с головы́ на́ ноги;
звяза́ць па рука́х і нага́х — связа́ть по рука́м и нога́м;
нагі́ не бу́дзе — (чыёй, дзе) ноги́ не бу́дет (чьей, где);
каб і нагі́ (чыёй) тут не было́! — что́бы и ноги́ (чьей) здесь не́ было!;
з галавы́ да ног — с головы́ до ног;
н. не сту́піць — (куды) нога́ не сту́пит (куда);
ні рук ні ног не чуць — изнемо́чь от уста́лости;
на ро́ўнай назе́ — на ра́вной ноге́;
кла́няцца ў но́гі — (каму) кла́няться в но́ги (кому);
з ног да галавы́ — с ног до головы́;
стая́ць адно́й наго́й у магі́ле — стоя́ть одно́й ного́й в моги́ле;
адна́ нага́ тут, друга́я там — одна́ нога́ здесь, друга́я там;
адчу́ць гле́бу пад нага́мі — почу́вствовать по́чву под нога́ми;
губля́ць (тра́ціць) гле́бу пад нага́мі — теря́ть по́чву под нога́ми;
зямля́ гары́ць пад нага́мі — земля́ гори́т под нога́ми;
браць но́гі ў
вы́біць гле́бу з-пад ног — вы́бить по́чву из-под ног;
дай бог но́гі — дай бог но́ги;
збі́цца з нагі́ — сби́ться с ноги́;
ледзь (чуць) валачы́ но́гі — едва́ (е́ле) волочи́ть но́ги;
ледзь (чуць) на нага́х трыма́цца — едва́ (е́ле) на нога́х держа́ться;
на адно́й назе́ — на одно́й ноге́;
нага́ не ступа́ла — нога́ не ступа́ла;
на шыро́кую нагу́ — на широ́кую но́гу;
ног не чуць пад сабо́й — не чу́вствовать ног под собо́й;
ні ў зуб наго́й — ни в зуб ного́й;
но́гі адбі́ць (збіць) — оста́ться без ног;
падста́віць нагу́ — подста́вить но́гу;
падтапта́ць пад но́гі — подмя́ть по́д ноги;
наступа́ць на но́гі — наступа́ть на́ ноги;
узя́ць нагу́ —
на нага́х — на нога́х;
на нага́х не стая́ць — на нога́х не стоя́ть;
куды́ но́гі нясу́ць — куда́ но́ги несу́т;
паку́ль но́гі но́сяць — пока́ но́ги но́сят;
з яко́й нагі́ танцава́ць — с како́й ноги́ танцева́ть;
як (чаго́) ле́вая нага́ хо́ча — как (чего́) ле́вая нога́ хо́чет;
адку́ль то́лькі но́гі ўзялі́ся — отку́да то́лько но́ги взяли́сь;
патрэ́бен як саба́ку пя́тая нага́ — ну́жен как соба́ке пя́тая нога́;
адбіва́цца рука́мі і нага́мі — отбива́ться рука́ми и нога́ми;
но́гі заплята́юцца — но́ги заплета́ются;
у нага́х пра́ўды няма́ —
во́ўка но́гі ко́рмяць —
за дурно́й галаво́й нага́м непако́й —
ты на гару́, чорт за нагу́ —
пасадзі́ свінню́ за стол — яна́ і но́гі на стол —
конь на чатыро́х нага́х, і то спатыка́ецца —
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
на 1,
Спалучэнне з прыназоўнікам «на» выражае:
Прасторавыя адносіны
1.
2.
3.
4.
Часавыя адносіны
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Аб’ектныя адносіны
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
Адносіны пераўтварэння
28.
Адносіны меры і ступені
29.
Колькасныя адносіны
30.
31.
32.
Размеркавальныя адносіны
33.
Азначальныя адносіны
34.
35.
Адносіны характару і спосабу дзеяння
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
Прычынныя адносіны
43.
44.
Мэтавыя адносіны
45.
46.
47.
на 2,
1. Вазьмі, бяры; атрымліваў.
2. Ужываецца для падзывання сабакі.
•••
на 3,
I. Ужываецца пры ўтварэнні дзеясловаў з наступнымі значэннямі: 1) накіраванасць дзеяння на паверхню прадмета, сутыкненне з прадметам, напрыклад:
II. Утварае дзеясловы закончанага трывання, не ўносячы якіх‑н. іншых істотных значэнняў, напрыклад:
III. Ужываецца пры ўтварэнні прыметнікаў і назоўнікаў са значэннем «знаходзіцца на паверхні чаго‑н., на чым‑н.», напрыклад:
IV. Ужываецца для ўтварэння прыслоўяў са значэннем «на які‑н. тэрмін, у якім‑н. напрамку, у якой‑н. меры, ступені», напрыклад:
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
адзі́н (
◊ аднаго́ ра́зу — одна́жды, ка́к-то;
аднаго́ дня — в оди́н прекра́сный день;
адны́м за́хадам — а) заодно́, попу́тно; б) в оди́н приём;
а. адны́м — оди́н-одинёшенек; оди́н, как перст;
а.-адзіню́ткі — а) (совершенно одинокий) оди́н-одинёшенек; оди́н, как перст; б) (только один) оди́н-еди́нственный;
а. душо́ю — оди́н-одинёшенек;
а. кане́ц — оди́н коне́ц;
а. крок — оди́н шаг;
а. пад а. (адна́ пад адну́, адно́ пад адно́) — оди́н к одному́ (одна́ к одно́й, одно́ к одному́; как на подбо́р);
а. пад адны́м — оди́н друго́го ме́ньше; мал мала́ ме́ньше;
хава́цца а. за аднаго́ — пря́таться оди́н за одного́;
а. за адны́м; а. за другі́м — друг за дру́гом, оди́н за други́м, гусько́м;
а. пры адны́м (адна́ пры адно́й, адно́ пры адны́м) — о́чень бли́зко, вплотну́ю, ря́дышком;
а. у а. (адна́ ў адну́, адно́ ў адно́) — как на подбо́р;
а. час — одно́ вре́мя;
а. чорт (адна́ тра́сца) — оди́н чёрт;
а. як кол (па́лец) — оди́н, как перст;
адна́ нага́ тут, друга́я там — одна́ нога́ здесь, друга́я там;
адна́ (то́лькі) на́зва — одно́ (то́лько) назва́ние;
адна́, як былі́нка ў по́лі — одна́, как были́нка в по́ле;
аднаго́ по́ля я́гады — одного́ по́ля я́годы;
адно́ за адны́м — одно́ за други́м;
адно́ што —
(усе́) як а. — (все) как оди́н;
у адно́ сло́ва — в одно́ сло́во;
у а. го́лас — в оди́н го́лос;
у а. міг (мо́мант) — в оди́н миг, в мгнове́ние о́ка;
а. на а. — а) (друг против друга) оди́н на оди́н; б) оди́н на оди́н, с гла́зу на глаз;
усе́ да аднаго́ — все до одного́, все до еди́ного;
адно́ з двух — одно́ из двух;
адзі́н з адны́м — друг с дру́гом;
адзі́н з другі́м — оди́н с други́м;
адно́ і то́е — одно́ и то́ же;
усё адно́ — всё равно́, всё одно́, всё еди́но;
адно́й наго́й у магі́ле стая́ць — одно́й ного́й в моги́ле стоя́ть;
адны́ гады́; у адны́х гада́х — в одно́м во́зрасте, в одни́х лета́х;
адны́м во́кам — одни́м гла́зом;
адны́м ву́хам чуць — кра́ем у́ха слы́шать;
адны́м ды́хам (ду́хам) — одни́м ду́хом;
адны́м уда́рам — одни́м уда́ром;
адны́м ма́хам — одни́м ма́хом;
за адны́м ма́хам — заодно́, в оди́н приём;
адны́м мі́рам ма́заны — одни́м ми́ром ма́заны;
адны́м сло́вам — одни́м сло́вом;
а. аднаго́ ва́рты — два сапога́ па́ра, друг дру́га сто́ят;
за адны́м скры́пам — одни́м ма́хом;
за а. прысе́ст — в оди́н присе́ст;
ігра́ць у адну́ ду́дку — дуде́ть в одну́ дуду́;
на а. зуб — на оди́н зуб;
на а. капы́л — на оди́н покро́й;
на а. лад — на оди́н лад;
на а. мане́р — на оди́н мане́р; одина́ково;
на а. твар — на одно́ лицо́;
на адно́й назе́ — на одно́й ноге́;
па адны́м — по одному́;
пад адны́м да́хам — под одно́й кры́шей;
ста́віць на адну́ до́шку — ста́вить на одну́ до́ску;
стры́гчы (усі́х) пад адзі́н грэ́бень — стричь (всех) под одну́ гребёнку;
у адно́й ме́ры — без измене́ния;
у адну́ даро́гу — (каму з кім) по пути́ (кому с кем);
як адну́ капе́йку — как одну́ копе́йку;
адну́ хвілі́ну — одну́ мину́ту, оди́н моме́нт;
адны́ ко́сці (рэ́бры) — одни́ ко́сти; ко́жа да ко́сти;
адна́ хвала́ — одна́ хвала́;
з аднаго́ це́ста — из одного́ те́ста;
адна́ хе́ўра — одна́ ла́вочка;
ме́раць усі́х адно́й ме́ркай — ме́рить всех одно́й ме́ркой;
адно́й ма́сці — одно́й ма́сти;
аднаму́ бо́гу (ала́ху, чо́рту і пад.) вядо́ма — одному́ бо́гу (алла́ху, чёрту и т.п.) изве́стно;
дзяўбці́ адно́ і то́е ж — долби́ть одно́ и то́ же;
адны́м ро́счыркам пяра́ — одни́м ро́счерком пера́;
а. у по́лі не во́ін — оди́н в по́ле не во́ин;
у адны́
а. смех — смех да и то́лько;
з аднаго́ бо́ку — с одно́й стороны́;
сну ні ў адны́м во́ку — сна ни в одно́м (ни в еди́ном) глазу́;
спаць адны́м во́кам — спать вполгла́за;
гля́нуць хоць адны́м во́кам — взгляну́ть одни́м глазко́м;
ме́раць на а. (свой) аршы́н — ме́рить на оди́н (свой) арши́н;
аста́цца (пакі́нуць) у адно́й кашу́лі — оста́ться (оста́вить) в одно́й руба́шке;
пад а. ранжы́р падве́сці — под оди́н ранжи́р подвести́;
з аднаго́ вала́ дзвюх шкур не дзяру́ць —
дзвю́м смярця́м не быць, а адно́й не міну́ць —
адна́ галава́ до́бра, а дзве лепш —
сямёра аднаго́ не чака́юць —
адзі́н з со́шкай, а сямёра з ло́жкай —
у адно́ ву́ха ўвайшло́, а ў друго́е вы́йшла —
зімо́й і ле́там адны́м цве́там —
а. хоць з’еш вала́ дык адна́ хвала́ —
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
хадзі́ць, хаджу́, хо́дзіш, хо́дзіць;
1. Мець здольнасць, магчы рухацца, ступаючы нагамі (пра чалавека і жывёл).
2. Тое, што і ісці (у 1 знач.), аднак хадзіць абазначае рух, які паўтараецца, адбываецца ў розны час і ў розных напрамках.
а) Перамяшчацца, ступаючы нагамі, робячы крокі (пра чалавека і жывёлу).
б) Перамяшчацца пэўным маршрутам; ездзіць, плысці, ляцець (пра сродкі перамяшчэння).
в) Перамяшчацца ў пэўным кірунку (пра свяцілы, хмары і пад.).
г) Перамяшчацца, рухацца масай, патокам, чарадой.
3.
4. Пераходзіць, перадавацца ад аднаго да другога.
5. Быць у руху; рухацца ўзад і ўперад або ўверх і ўніз, з аднаго боку ў другі.
6. Падымацца і апускацца пры глыбокім дыханні, пры напружанні і пад.
7. Укісаючы, брадзіць.
8.
9.
10.
11. Насіць што‑н., апранацца як‑н., у што‑н.
12.
13. Быць, знаходзіцца ў якім‑н. стане, настроі.
14. Выкарыстоўвацца тым або іншым чынам, у той або іншай запрэжцы (пра коней і пад.).
15. Рабіць ход якой‑н. фігурай, картай.
16.
17.
•••
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)