Лут 1, луток ’маладая ліпа, сук з ліпы, парастак, лазовы дубец, з якіх можна зняць кару на лыкі’, лу́цік, лу́цце ’скрутак лыка’, ’маладыя тонкія ліпы’, ’кара ліпы’ (Сержп. Грам., Нас., Нік. Очерки, Мікуц., Мядзв., Маш., Янк. БП, Шат., Шн. 1, Шн. 2, Дразд., Гарэц., Бяльк., Касп., Сцяшк. Сл., Шатал., Дэмб. 2, Янк. 1, ТСБМ, Сл. ПЗБ, ТС, Ян.; КЭС, лаг.; рэч., Нар. сл.; маз., З нар. сл.), тураў. лут і «гіперправільнае» лыт (у гэтых гаворках звычайна ы > у: мы́ла > му́ло) ’тс’ (ТС), луце́ц ’закручаны лут’ (КЭС, лаг.), лях. луток, лу́цік, віл. луце́ц ’ручка ў касе’ (Сл. ПЗБ). Укр. лут, лу́ття́ ’луцце’, закарп. лути́на ’дубец’, рус. лут, луть ’лыка, кара ліпы’, лута́ ’ліпа’, лутьё ’маладыя ліпкі’, польск. łęt ’дубец’, łęty, каш. łęta, łątë ’бульбоўнік’, славін. łąt ’кій’, мар. lut ’лыка’, loutka, серб.-харв. lȕtka ’лялька’. Прасл. паўн. lǫtъ, lǫta ’лыка’, ’маладая ліпа’ (Слаўскі, 5, 116–117; Фасмер, 2, 536; Урбуціс, Etiudai, 15), роднаснымі да якіх з’яўляюцца літ. lánta ’венік для лазні’, lentà ’дошка (спачатку ліпавая)’, ст.-в.-ням. linta, linda ’ліпа’, новав.-ням. lind ’лыка’, лац. lentus ’гнуткі, павольны’, алб. landë, lëndë ’лес — будаўнічы матэрыял’. Сюды ж лутовы ’лыкавы’ (чэрв., Сл. ПЗБ). Гл. яшчэ луці́ца.

Лут 2, лу́цік, лу́тка, лу́ткі ’вушак, бакавы стаяк асады дзвярэй і акон’ (Касп., Бяльк., Растарг., Мядзв., Нар. Гом., Юрч. Вытв., Мат. Гом., Мат. Маг.; рас., талач., Шатал.), ’шырокая дошка ў ніжняй частцы аконнага праёма’ (Яшкін, Бел. лекс., 166). Укр. лу́тка, рус. бран., смал., кур., калуж. лу́тка ’вяршнік’, ’бакавая частка шуфляды акна’. Да лут 1. Утварылася ў выніку пераносу значэння ’лут’ > ’друк’ > ’дошка’ > ’стаяк асады, вяршнік’ (параўн. паморск. łąt ’кій, друк’, літ. lentà ’дошка’. Гл. таксама луці́ца.

Лут 3 ’укормлены, але не тлусты чалавек’ (полац., Нар. лекс.), як лу́т ’тоўсты, укормлены’ (пух., Сл. ПЗБ; Ян.), ’гультай, лежань’ (Дразд., Гарэц., ТС), луця́ро ’тс’ (ТС), мазыр. лу́цік ’добра дагледжанае парася’, лу́тковуй ’тлусты’ (З нар. сл.); укр. харк. луца́к, луца́н ’таўстатвары чалавек’. Балтызм. Параўн. літ. lùtis ’тоўсты, на кароткіх нагах’, ’няўклюда’, паводле Грынавяцкене (Сл. ПЗБ, 2, 690), яшчэ і ’ўкормлены’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Тру́цень (тру́цінь, тру́цянь, тру́тэнь) ‘самец у пчалінай сям’і’ (ТСБМ, Нас., Бяльк., Байк. і Некр., Сцяшк., Бес., ТС, Сержп. Грам., Сл. ПЗБ; слаўг., Нар. сл.) і пераноснае ‘гультай’ (Нас., Бяльк., Байк. і Некр., Пятк. 2, Сцяшк.), ст.-бел. трутень ‘пчаліны самец’. Укр. тру́тень, трут, рус. тру́тень ‘самец пчол’, ‘дармаед, паразіт’, польск. truteń, старое trucień, таксама дыял. trudeń, tręteń ‘тс’, trętnie ‘трутні’; з XV ст. ст.-польск. trąd/trąt/tręt/trut ‘труцень’, каш. trǫd і tron , н.-луж. tšut, в.-луж. truta, чэш. trubec, ст.-чэш. trúp, мар. trút, truť ‘тс’, trout ‘шкодныя насякомыя на капусце’, славац. trúd, otrôt і trubec, славен. trôt, харв. trût ‘труцень’, trūtanj ‘чмель’; серб. тру̂т, макед. трут ‘труцень’, балг. тъ́ртей (параўн. у Бярынды: трꙋтій: трꙋтень), серб.-ц.-слав. троуть ‘аса, чмель’. Прасл. *trǫtъ (дыял. *trǫtъnjь ‘труцень’), роднаснае літ. trãnas, лат. trans ‘труцень’ (Фасмер, 4, 111), якія з індаеўрапейскай гукапераймальнай асновы *tren‑, звонкі варыянт *dren‑: ‘гусці, гудзець’, ‘шумець, звінець’, адсюль ст.-в.-ням. treno, с.-в.-ням. trëne, ст.-англ.-сакс. drān, drǣn, англ. drone, ням. Drohne ‘труцень’, гоц. drunjus ‘гук’, ст.-грэч. υρωναξ, ‘шэршань’, τεν‑υπήνη ‘сляпні, дзікія пчолы’, υρηνος ‘элегія’ (Сной₂, 788). Паводле ЕСУМ (5, 660), Каруліса (2, 420) і Борыся (645), звонкі варыянт падаецца як *d​hren‑. Паводле Махэка₂ (654), не ясна, як выглядала праславянская форма: *trǫtъ ці trǫdъ. Ён ставіць пад сумненне першапачатковасць літ. trãnas, лат. trans ‘труцень’ і дапускае, што яны маглі быць запазычаны з нямецкай мовы. Прынамсі, Мюленбах-Эндзелін (1, 489) мяркуюць, што дыялектныя латышскія формы з d‑ (drans, dranis ‘тс’), хутчэй за ўсё, запазычаны з с.-ням. drane або сугучныя з ім. Калі меркаваць, што праславянская форма *trǫdъ, то фанетычна ёй адпавядаюць літ. trandìs і trandė ‘моль’. Аднак не выключае, што гэта форма другасная, якая ўзнікла ў выніку збліжэння з *trǫdъ ‘назва хваробы; губа’ (Борысь, 646) або фанетычным шляхам, параўн. палес. тру́дні мн. л. (Арх. Вяр.). Меркаванні пра зыходны паралелізм формаў слова гл. SEK, 5, 175.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

род​I м. гіст. Síppe f -, -n, Gens f -,pl Géntes;

2. (пакаленне) Generatión f -, -en;

3. біял. Gáttung f -, -en, Génus n -s, pl Génera;

4. (гатунак, від) Gáttung f -, -en, Art f -, -en, Sórte f -, -n;

род войскаў Wáffengattung f -, Trúppengattung f -, Waffe f -;

5. грам. Geschlécht n -(e)s, -er, Génus n -, pl Génera;

мужчы́нскі род das männliche Geschlécht, Máskulinum n -s;

жано́чы род das wéibliche Geschlécht, Fémininum n -s;

нія́кі род das sächliche Geschlécht, Néutrum n -s;

◊

без роду, без пле́мені óhne Héimat und Verwándte [Váterhaus];

на раду́ напі́сана es war sein Schícksal;

няма́ ро́ду без выро́ду ≅ in jéder Hérde fíndet sich ein räudiges Schaf

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

сказ м.

1. грам. Satz m -es, Sätze;

про́сты сказ éinfacher Satz m;

склада́ны сказ zusámmengesetzter Satz;

гало́ўны сказ Háuptsatz m;

дада́ны сказ Nébensatz m, Glíedsatz m;

склада́на-зале́жны сказ Sátzgefüge n -s, -, Hypotáxe f -, -n;

склада́на-злу́чаны сказ Sátzreihe f -, -n;

адмо́ўны сказ negatíver [-v-] Satz, vernéinender Satz;

апавяда́льны сказ Áussagesatz m;

дапаўня́льны сказ Objéktsatz m;

пабо́чны сказ Scháltsatz m;

пыта́льны сказ Frágesatz m;

дада́ны сказ ча́су Temporálsatz m;

дада́ны сказ ме́сца Lokálsatz m;

дада́ны сказ мэ́ты Finálsatz m;

дада́ны сказ прычы́ны Kausálsatz m;

дада́ны сказ вы́ніку Fólgesatz m;

усту́пны сказ Konzessívsatz m;

параўна́льны сказ Kómparativsatz m;

2. фалькл., літ. Geschíchte f -, -n; (vólkstümliche) Erzählung f -, -en

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс) 

сочине́ние ср.

1. (действие) склада́нне, -ння ср., скла́дванне, -ння ср.; стварэ́нне, -ння ср.; піса́нне, -ння ср.; см. сочиня́ть​ 1;

2. (действие) выдумля́нне, -ння ср., прыдумля́нне, -ння ср.; хлусня́, -ні́ ж., ілга́нне, -ння ср.; (после гласных) лга́нне, -ння ср.; см. сочиня́ть​ 2;

3. (действие) злучэ́нне, -ння ср.; см. сочиня́ть​ 3;

4. (литературное произведение) твор, род. тво́ра м.;

собра́ние сочине́ний збор тво́раў;

филосо́фское сочине́ние філасо́фскі твор;

5. (школьное упражнение) сачыне́нне, -ння ср.;

кла́ссное сочине́ние кла́снае сачыне́нне;

сочине́ние на те́му сачыне́нне на тэ́му;

6. грам. злучэ́нне, -ння ср.;

сочине́ние предложе́ний злучэ́нне ска́заў;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

асно́ва ж.

1. в разн. знач. основа́ние ср.;

а. буды́нка — основа́ние зда́ния;

а. трохвуго́льніка — мат. основа́ние треуго́льника;

во́дныя ~вы — хим. во́дные основа́ния;

2. (базис) осно́ва;

эканамі́чная а. — экономи́ческая осно́ва;

3. грам. осно́ва;

а. сло́ва — осно́ва сло́ва;

4. текст. осно́ва; (наснованная пряжа) сно́вка;

5. (внутренняя опорная часть предмета) осно́ва, скеле́т м., сте́ржень м.;

6. только мн. осно́вы;

~вы хі́міі — осно́вы хи́мии;

7. только мн. (основание, принцип) нача́ла;

8. только мн. перен. усто́и;

сяме́йныя ~вы — семе́йные усто́и;

◊ пало́жаны ў ~ву — поло́женный в осно́ву;

палажы́ць у ~ву (у ~ву асно́ў) — положи́ть во главу́ угла́;

залажы́ць (закла́сці) ~вы — заложи́ть осно́вы

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

tryb, ~u

м.

1. парадак, звычай; лад;

prowadzić spokojny tryb życia — весці спакойны лад жыцця; весці спакойнае жыццё;

wszystko idzie zwykłym ~em — усё ідзе сваёй чаргой;

tryb życia — спосаб (лад) жыцця;

siedzący tryb życia — сядзячы лад жыцця;

tryb postępowania — парадак дзеянняў;

2. грам. лад;

tryb rozkazujący — загадны лад;

tryb oznajmujący — абвесны лад;

3. муз. лад;

4. тэх. шасцярня, зубчастая перадача;

~y maszyny — шасцярні машыны;

wziąć kogo w ~y — трымаць каго ў руках

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

по́лный

1. в разн. знач. по́ўны;

по́лные вёдра по́ўныя вёдры;

рабо́та в по́лном разга́ре пра́ца ў по́ўным разга́ры;

по́лное собра́ние сочине́ний по́ўны збор тво́раў;

по́лная власть по́ўная ўла́да;

по́лные прилага́тельные грам. по́ўныя прыме́тнікі;

по́лная луна́ по́ўня;

по́лная тишина́ по́ўная цішыня́;

взгляд, по́лный ра́дости по́зірк, по́ўны ра́дасці;

ко́мната полна́ люде́й пако́й по́ўны людзе́й;

ему́ нет по́лных тридцати́ лет яму́ няма́ по́ўных трыццаці́ год;

2. (тучный) по́ўны; (толстый) то́ўсты;

по́лный мужчи́на по́ўны (то́ўсты) мужчы́на;

◊

по́лная ча́ша по́ўная ча́ша;

по́лным го́лосом на по́ўны го́лас;

в по́лном смы́сле сло́ва у по́ўным сэ́нсе сло́ва;

в по́лном пара́де у по́ўным пара́дзе;

хлопо́т по́лон рот погов. кло́патаў па ву́шы;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

сре́дний

1. в разн. знач. сярэ́дні;

сре́дний па́лец сярэ́дні па́лец;

сре́дний во́зраст сярэ́дні ўзрост;

сре́дняя величина́ сярэ́дняя велічыня́;

сре́днее арифмети́ческое мат. сярэ́дняе арыфметы́чнае;

сре́дний за́работок сярэ́дні зарабо́так (заро́бак);

сре́днее образова́ние сярэ́дняя адука́цыя;

сре́днее у́хо анат. сярэ́дняе ву́ха;

сре́дняя шко́ла сярэ́дняя шко́ла;

сре́дние спосо́бности сярэ́днія здо́льнасці;

2. (посредственный) разг. сярэ́дні; пасрэ́дны, та́к сабе́;

сре́дний учени́к сярэ́дні (пасрэ́дны) ву́чань;

3. грам. сярэ́дні; (о роде) нія́кі;

сре́дний зало́г сярэ́дні стан;

сре́дний род нія́кі род;

◊

в сре́днем, сре́дним число́м у сярэ́днім;

вы́ше, ни́же сре́днего вышэ́й, ніжэ́й сярэ́дняга;

не́что сре́днее не́шта сярэ́дняе;

сре́дней руки́ сярэ́дні, та́к сабе́;

сре́дних лет сярэ́дніх гадо́ў.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

каро́ткі

1. (небольшой в длину) коро́ткий;

~кія валасы́ — коро́ткие во́лосы;

2. (непродолжительный) коро́ткий, кра́ткий; (ограниченный — ещё) сжа́тый;

~кая нара́да — коро́ткое совеща́ние;

у ~кія тэ́рміны — в сжа́тые сро́ки;

~кае паведамле́нне — коро́ткое (кра́ткое) сообще́ние;

3. (решительный) коро́ткий;

прысу́д во́рагам к. — пригово́р врага́м коро́ткий;

4. (немногосложный) коро́ткий; кра́ткий;

к. адка́з — коро́ткий (кра́ткий) отве́т;

5. лингв. кра́ткий;

«і» ~кае — «и» кра́ткое;

6.: ~кія прыме́тнікі грам. кра́ткие прилага́тельные;

○ ~кае замыка́нне — эл. коро́ткое замыка́ние;

~кая хва́ля — радио коро́ткая волна́;

◊ ~кая па́мяць — коро́ткая па́мять;

~кія жа́рты — шу́тки пло́хи;

ру́кі ~кія — ру́ки коротки́;

ко́раткі пя́ты — кишка́ тонка́;

быць на ~кай назе́ — быть на коро́ткой ноге́;

к. век — коро́ткая жизнь;

~кая распра́ва — коро́ткая распра́ва

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)