◎ *Павіндава́ціся, повындоватысь ’скрывіцца, нагнуцца’ (Клім.). Дэрыват на аснове запазычанага ням. winden ’круціць, вярцець, падымаць цяжар’. Можна было б дапусціць пасрэдніцтва польск. windować, але яго значэнне ’падымаць цяжар, цягнуць уверх’ далёка ад бел. Параўн. яшчэ вінда.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Патэ́нцыя, ст.-бел. потенция ’дзяржава, магутнасць’ (пал. XVII ст.) запазычана са ст.-польск. potencja, якое з лац. potentia ’моц, сіла’ (Булыка, Лекс. запазыч., 32). Сучаснае бел. патэнцыя магло быць яшчэ раз запазычаным праз рус. мову.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Перажывата́ць ’перажыць, перанесці што-небудзь цяжкае ў жыцці’ (Нас.). Да пера- (гл.) і жывата́ць ’жыць здаровым, мець асалоду ад наяўнасці добрага здароўя’ < жывот 1 (гл.). Параўн. яшчэ жывоцце ’жыццё’ (Нас.), а таксама перажы́(ва́)ць.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Про́стка ’месца, размытае і залітае вадой’ (Ян.), ’прамая пратока паміж двух выгібаў ракі’ (ТС), ’ход ракі па цячэнні, прастора’, ’выпростваючая пратока, якая прарывае намыўны перашыек’ (басейн Дняпра) (Яшк.). Да просты ’прамы, роўны’. Гл. яшчэ прость.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Ты́бліць ‘ісці ўпэўнена’ (мёрск., Нар. лекс., Бел. дыял. 1), параўн. яшчэ аргат. ‘futuere’ (Лукашанец, Сацыял.), магчыма, да тыбель, гл. Экспрэсіўны дзеяслоў няяснага паходжання, магчыма, балтызм, параўн. літ. dỹbinti ‘ісці, крочыць (вялікімі крокамі)’, параўн. дыбаць, гл.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

куды́, прысл.

1. пыт. У якім напрамку?, у якое месца?

К. едзе аўтобус?

2. пыт. На што? для якой мэты? (разм.).

К. столькі цукру пайшло?

3. неазнач. У якое-н. месца, куды-н. (разм.).

Хлопцы пайшлі ў кіно, а можа, яшчэ к. падаліся.

4. адноснае. Ужыв. ў якасці злучніка:

а) у даданых сказах месца;

б) у даданых дапаўняльных сказах; у даданых азначальных сказах.

К. вецер вее, туды галлё гнецца.

Хто ведае, к. вядзе гэта дарога.

Усе павярнулі галовы ў той бок, к. накіраваўся бацька.

5. у знач. часц. (разм.). У спалучэнні з вышэйшай ступенню прыметнікаў і прыслоўяў абазначае: значна, намнога (разм.).

Гэта сукенка к. лепшая за тую.

6. у знач. часц. Выражае сумненне, немагчымасць чаго-н.

К. мне да вас!

◊

Куды каторы — у розныя бакі разляцецца, разбегчыся.

Куды ні кінь вокам (разм.) — усюды.

Хоць куды (у знач. вык.; разм.) — добры ва ўсіх адносінах, прыгодны да ўсяго.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

гавары́ць, -вару́, -во́рыш, -во́рыць; -во́раны; незак.

1. Валодаць вуснай мовай, валодаць якой-н. мовай, вымаўляць словы.

Дзіця яшчэ мала гаворыць.

Г. па-іспанску.

Манера г.

2. што і без дап. Выражаць думкі, паведамляць.

Г. праўду.

Г. павольна.

Газета гаворыць пра дасягненні беларускіх ільнаводаў.

3. аб кім-чым. Выказваць думку, меркаванне, абмяркоўваць што-н.

Аб поспехах айчыннай касманаўтыкі гаворыць уся краіна.

4. з кім. Весці гутарку, размаўляць.

Г. з табою немагчыма.

5. перан., пра што, аб чым і за што. Сведчыць, паказваць на што-н.

Гэты выпадак гаворыць пра многае.

Гэта гаворыць само за сябе.

6. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.), перан., у кім. Праяўляцца ў чыіх-н. паводзінах, словах і пад.

У ім гаворыць сумленне.

◊

Гаварыць на розных мовах — не разумець адзін аднаго.

|| зак. сказа́ць, скажу́, ска́жаш, ска́жа; скажы́; ска́заны (да 2 і 3 знач.).

|| наз. гаварэ́нне, -я, н. (да 1—4 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

увайсці́, увайду́, уво́йдзеш, уво́йдзе; увайшо́ў, -шла́, -ло́; увайдзі́; зак.

1. Уступіць, пранікнуць унутр.

У. ў дом.

У. ў гісторыю (перан.: захавацца ў памяці чалавецтва).

2. Уключыцца ў склад, у члены чаго-н.

У. ў склад праўлення.

3. Змясціцца.

У бочку ўвайшло яшчэ адно вядро вады.

4. Асвоіцца з чым-н., унікнуць у што-н.

У. ў новую работу.

У. ў курс справы.

5. У спалучэнні з абстрактнымі назоўнікамі азначае пачатак дзеяння, стану, названага назоўнікам.

У. ў моду (стаць звычайным, прывычным). У. ў прывычку (стаць прывычным). У. ў азарт (моцна захапіцца чым-н., адчуць запал да чаго-н.). У. ў давер (пачаць карыстацца даверам). У. ў сілу (падужэць, а таксама стаць законным, дзейным).

6. Прайсці які-н. шлях (разм.).

У. дзесяць кіламетраў.

|| незак. увахо́дзіць, -джу, -дзіш, -дзіць (да 1—5 знач.).

|| наз. увахо́д, -у, М -дзе, м. (да 1 знач.) і увахо́джанне, -я, н. (да 1, 2, 4 і 5 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

аднаста́йны, ‑ая, ‑ае.

1. Аднолькавы, нязменлівы на ўсім працягу. Тут была вялікая тэрыторыя, аднастайная сваёй прыродай. Чорны. Магло здацца, што ні моладзь, якая тут сабралася, нічога больш не ўмела скакаць, ні музыка — іграць, акрамя гэтай аднастайнай полькі. Лобан. Поезд ішоў сваёй аднастайнай хадою. Пестрак.

2. Які выяўляецца ў аднолькавым гучанні; манатонны. А яшчэ запомніўся мне аднастайны і роўны шум пушчы, што стаяла ўся ў красе асенняга золата. Краўчанка. Спачатку.. [Антонік] не мог разабраць ні аднаго слова, галасы зліваліся ў аднастайны гул. Мележ.

3. Аднародны паводле складу, будовы. Глеба з аднастайнай структурай.

4. Падобны адзін на адзін; зроблены на адзін узор. Тоўстым пластом лёг на саламяных стрэхах снег і, здаецца, яшчэ ніжэй прыгінае да зямлі старасвецкія будынкі, шэрыя, нізкія, аднастайныя. Колас.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

адсе́сці, ‑сяду, ‑сядзеш, ‑сядзе; зак.

1. Аддзяліцца, адстаць (пра малако, хлеб і пад.). Цётка Хіма, набраўшы ў жменьку з карца вады, абгладжвала кожны бохан, мо для таго, каб блішчала скарынка, а мо каб ён не адсеў, і накрыла доўгім вышываным ручніком. Сабаленка. // Распасціся на тварожыстую масу і сыроватку; адкіпець (пра малако). Прывезла [старая] малако і парыць пачала. Яно ж яшчэ не закіпела, Як тут жа і адсела. Корбан.

2. Здаць назад. Тады [Ратушняк] узяў тузануў за лейцы — конь падагнуў яшчэ горш галаву і адсеў назад у аглоблях: не пайшоў. Пташнікаў.

3. перан. Разм. Адлегчы, спасці. Ганна Кухарава знарок мігнула Зосі і паклікала пайсці на двор «паглядзець, ці мароз адсеў». Крапіва. І ўсе згрызоты нейк адселі, І ўсе тут зноў павесялелі. Колас.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)