са́мы (род. са́мага, дат. са́маму, вин. са́мы, са́мага, твор., предл. са́мым; ж. са́мая, ср. са́мае; мн. са́мыя) мест.опред., м., в разн. знач. са́мый;
той с. лес — тот са́мый лес;
ля са́май сцяны́ — у са́мой стены́;
у с. разга́р рабо́ты — в са́мый разга́р рабо́ты;
с. сумле́нны — са́мый че́стный;
с. смак — са́мое вку́сное;
са́мая гу́шча — са́мая гу́ща;
у са́мую бе́здараж — в са́мую распу́тицу;
◊ на са́май спра́ве — в са́мом де́ле;
па са́мыя ву́шы — по са́мые у́ши, по у́ши;
пе́рад са́мым но́сам — пе́ред са́мым но́сом;
с. раз — в са́мый раз;
с. час (са́мая пара́) — са́мое вре́мя;
у с. час — в са́мое вре́мя, во́время;
с. той! — ирон. не на того́ напа́ли;
с.-с. — са́мый-са́мый;
па (пад) са́мую завя́зку — по са́мую завя́зку, под завя́зку
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
адначасова, адначасна, адным часам, у адзін час, у той жа час, разам, разам з тым, зараз, адразу, заадно, за адным; заразом (абл.) □ за адным заходам, адным махам, за адзін мах
Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў, 2-е выданне (М. Клышка, правапіс да 2008 г.)
дарагі́, ‑ая, ‑ое; дораг, ‑а.
1. Які каштуе многа грошай, высока цэніцца; проціл. дзяшовы. На вопратцы блішчэлі дыяментныя і з іншых дарагіх камянёў гузікі такой каштоўнасці, што за іх можна было б купіць маёнтак.Бядуля.Раіса хадзіла ў дарагіх сукенках, якіх не мелі нават настаўніцы.Шамякін.
2.перан. Якім даражаць, якога шануюць. Самым дарагім цяпер для Андрэя быў свабодны вечар, калі б можна было застацца адзін на адзін са сваімі думкамі.Шахавец.Дарагая тая хатка, дзе радзіла мяне матка.Прыказка.
3. Любімы, мілы, блізкі сэрцу. Прыйдзе, прыйдзе той, хто сэрцу мілы, Прыйдзе той, хто сэрцу дарагі.Русак.Жджэ кабета: хоча бачыць сына дарагога.Колас./ У зваротку. Вачамі паўзлі да калючага дроту, Якім нас хацелі навек раздзяліць, Мы рвалі яго, звалі вас на падмогу, — І вы, дарагія, пачулі, прыйшлі.Танк.// Жаданы, прыемны. Дарагі госць.
•••
З дарагой душойгл. душа.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
wágen
1.
vt
1) рызыкава́ць
2) адва́жвацца, нава́жвацца
◊ wer wagt, gewínnt — хто рызыку́е, той вы́йграе
den Hals [das Lében] ~ — рызыкава́ць галаво́й [жыццём]
frisch gewágt ist halb gewónnen — ≅ сме́ласць гарады́ бярэ́
2.
(sich) адва́жвацца, смець
ich wáge mich nicht zu ihm — я барся яго́ [падыйсці́ да яго́]
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Аско́лак. Рус.оско́лок, укр.оско́лок, оскі́лок ’тс’, славен.oskȃłek ’стрэмка’, чэш.oskolek з рускай мовы. Ст.-рус.осколъ ’скала’. Фасмер (3, 160) указвае на сувязь з щель, скала, колоть, г. зн. на належнасць да і.-е.*(s)kel‑/(s)kol‑; такую ж сувязь канстатуе і Аткупшчыкоў (Из истории, 114). Шанскі (КЭСРЯ, 315) удакладняе словаўтварэнне осколить ’ашчыпаць, абцясаць’ > оскол, ад якога памяншальнае осколок (формы осколить, оскол фіксуе Даль), прычым у осколить «корань той самы, што ў колоть» (КЭСРЯ), відавочна, осколить азначала ’абкалоць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Гаі́ць (БРС, Шат., Касп., Гарэц., Шпіл.). Укр.го́їти ’тс’, рус.го́ить ’даглядаць, адкормліваць’, польск.goić, чэш.hojiti, балг.гоя́ ’адкормліваць’, серб.-харв.го̀јити, славен.gojíti, і г. д. Прасл.gojiti, gajǫ. Лічыцца звязаным з *žiti, авест.gaya ’жыццё, час жыцця’, літ.gajùs ’той, што лёгка вылечвае’ і да т. п.; гл. Фасмер, 1, 427 (там і літ-pa). Іншую версію падтрымлівае Талстой (Геогр., 55): бел.гаі́ць звязана з серб.-харв.га́јити ’вырошчваць, даглядаць’, польск.gaić, чэш.hájiti і да т. п.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Зано́за ’туга, жаль, сум’ (Нас.), ’прут для замацавання ярма; кіёк для замацавання века на кубле’, ’палачка для пляцення лапцей’, ’стрэмка’ (Сл. паўн.-зах.). Рус.зано́за ’стрэмка’, раст., дан., кур., арл., паўд.-зах. ’частка ярма’, укр.зано́за ’кіёк для замацавання ярма’, польск.дыял.zanoza ’затычка ў ярме’, zanozka, zanoże ’тс’. Бязафіксны назоўнік ад дзеяслова zanoziti ’праткнуць, пракалоць’ са спецыялізацыяй значэнняў; Шанскі, 2, З, 50. Значэнне ’туга’ < ’тое, што баліць, трывожыць’ < ’стрэмка’. У za‑noz‑itiтой жа корань, што ў нож, нізка (гл.).
Мільга́ць, мельга́ць, мілька́ць, мільгаце́ць ’паказвацца на кароткі час і знікаць’, ’хутка праносіцца адно за адным’, ’свяціць коратка, бліскаць’ (ТСБМ, Нас., Шат.), мелькану́ць, мількану́ць ’мільгануць’ (Нас., Яруш., Бяльк.), мі́льгацца ’мітусіцца’ (Жд. 1). Укр.мелька́ти, рус.мелька́ть (а таксама новасіб.мельга́вка ’малёк’, разан.мельгу́н, мельгу́ша ’той, хто падміргвае’, ’гарэза’. Відавочна, балтызм. Параўн. літ.mérkti ’жмурыцца’. Мена r/l — магчымая ў балт. мовах (напр. mìrkterėti і mírtelėti ’заморгаць хутка, вочы заплюшчыць і расплюшчыць’. Азванчэнне к > г адбылося пад уплывам семантычна блізкай лексемы міргаць (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Перажы́так ’тое, што захавалася ад мінулага і не адпавядае сучасным нормам’ (ТСБМ), перажы́тасць ’перажытак’ (Яруш.), перажы́так і перажы́ткі ’перажыванне, тое, што ў жыцці давялося перажыць’ (валож., Жыв. сл.), перажы́ткі ’хваляванне, турботы’ (паст., Сл. ПЗБ), перажы́ты, перажыву́шчы ’той, хто вельмі хвалюецца’ (маст., ашм., паст., Сл. ПЗБ), перэжы́тка ’перажыванне’, перэжы́точно ’цяжка, хвалююча’ (ТС). Укр.пере́жи́ток, рус.пережи́ток ’переживания’, польск.przeżytek ’перажытак’, чэш.přežitek, славац.prežitok ’тс’, prežitosť ’устарэласць’. Прасл.*per‑žit‑ъkъ ’перажыванні, якія прыйшлося перажыць у жыцці’, пазней — ’перажытак’. Да пера- і жыць (гл.).