Клю́ка1 ’качарга, гак’ (Касп., Маш., Тарнацкі, Studia). Укр.клюка, рус.клюка, ст.-рус.клюка, серб.-харв.кљу̏ка, славен.kljúka, польск.kluka, чэш.klíka, в.-луж.kluka ’тс’. Лічыцца праславянскім вытворным з ка‑суфіксацыяй (SP, 1, 89). Першасны славянскі дзеяслоў *klʼuti не захаваўся, але верагоднасць яго існавання падтрымлівае літ.kliúti ’чапляцца’. Іншыя індаеўрапейскія паралелі больш далёкая: лац.clāvis ’ключ’, ст.-грэч.κλάίς ’тс’ (гл. Трубачоў, Эт. сл., 10, 56).
Клю́ка2 ’нос’ (Жыв. сл.). Гл. клюка1.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ме́сячнік1 ’прыгонны селянін, які атрымліваў штомесячную натураплату ад памешчыка’ (ТСБМ). Да ме́сячны < ме́сяц1 (гл.). Параўн. ме́сячна ’штомесячна’ (Ян.).
Ме́сячнік2 ’месячны адрэзак часу, прызначаны для правядзення якога-небудзь грамадскага мерапрыемства’ (ТСБМ). З рус.месячник ’тс’.
Ме́сячнік3 ’лунацік’ (іўеў., Сл. ПЗБ). З ме́сячны, параўн. ст.-рус.мѣсячный ’тс’ (пач. XIV ст.). Не выключана і пасрэдніцтва польскай мовы. Параўн. польск.miesięcznik, miesięczny ’тс’. Устарэлай формай у суч. чэш. мове лічыццаměsičník ’тс’. Параўн. і серб.-харв.mjesečanin, mjesečnjak.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Палака́ць ’паласкаць’ (Сцяшк. МГ, Бір. Джярж., Сл. ПЗБ), полокаць (ТС). Укр.полокати, ст.-слав. плакати, польск.płukać, в.-луж.płokać, чэш.plákati, plächatiхславац.pläkať, серб.-харв.плакати, плачем ’паласкаць, абмываць’, славен.plȃkati ’прапалоскваць’, балг.плакни ’паласкаю’. Прасл.роі- kati. Фасмер (3, 315) дапускае гукапераймальнае паходжанне, як і ў паласкаць (гл.). Параўн. яшчэ Махэк₂ (453), які ўказвае на першапачатковае значэнне ’біць (сябе ў грудзі)’. Сувязь з рус.плохой і плакаць (гл. Праабражэнскі, 2, 96) лічыцца сумніцельнай.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Размажджэ́рыць (размождже́риць) ’разбіць, растаўчы’ (Нас.), размазджа́рыць, размазджыры́ць ’разбіць’ (Сцяшк. Сл.), што да мождже́риць ’таўчы, разбіваць на дробныя часткі’ (Нас.), мажджэ́рыць ’драбіць, таўчы, раздрабляць’ (ТСБМ), мождже́рь ’медная або чыгунная ступка’, ’невялікая мартыра’ (Нас.), рус.смал.можже́р, можжи́р ’ступа’, ’вялікая гармата’, укр.модже́ра ’мартыра’, ’тс’, чэш.moždíř ’ступка, мартыра’. Лічыцца запазычаннем з польск.moździerz ’ступа’, ’мартыра’, у якую яно трапіла з лац.mortarium, магчыма, праз пасрэдніцтва с.-в.-ням.morsære, ст.-в.-ням.morsâri (Фасмер, 2, 637; Брукнер, 346). Гл. мажджара.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Rücksicht
f -, -en (auf A)
1) пава́га, пава́жнае ста́ўленне (да каго-н.)
2) улі́чванне, звярта́нне ўва́гі (на што-н.);
mit ~ (auf A) беручы́ пад ува́гу (што-н.), зважа́ючы (на што-н.);
óhne~ auf die Persónen не звярта́ючы (ува́гі) на асо́бы;
kéine ~ auf etw. néhmen* не лічы́цца з чым-н.
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
крыты́чны1, ‑ая, ‑ае.
1. Які заключае ў сабе крытыку (у 1, 3 знач.), з’яўляецца крытыкай. Крытычныя заўвагі. Крытычны артыкул. Крытычная літаратура.
2. Здольны крытычна адносіцца да каго‑, чаго‑н. Крытычны розум. □ У гэтым абуджэнні крытычна[й] думкі Лабановіч бачыў пачаткі таго вялікага сацыяльнага зруху, які павінен пралажыць прасторную дарогу да новых форм жыцця.Колас.
•••
Крытычны апаратгл. апарат.
Крытычны рэалізмгл. рэалізм.
крыты́чны2, ‑ая, ‑ае.
1. Які знаходзіцца ў стане крызісу; пераломны. Крытычны момант хваробы. □ Той ўзрост, калі мінула трыццаць і такія грукаюць гады, што сталым хоць і не час лічыцца, ды назвацца нельга маладым, — той ўзрост крытычны, ў тым узросце ў сябе пытаюцца часцей: ці зрабіў, што мог бы ў маладосці, і якім імкненнем жыць далей?Русецкі.
2. Вельмі цяжкі, небяспечны. Крытычнае становішча. □ Партызанская зухаватасць, якая ў крытычны момант ратавала не аднаго партызана, памагла і тут.Карпюк.
•••
Крытычная тэмпературагл. тэмпература.
Крытычны стан рэчывагл. стан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
разлічы́цца, ‑лічуся, ‑лічышся, ‑лічыцца; зак.
1. Цалкам расплаціцца з кім‑н. (за работу, за тавар і пад.). Разлічыцца з афіцыянтам. □ [Заранік], устаўшы з-за стала, падзякаваў і памкнуўся быў разлічыцца за начлег, але цётка Марта так энергічна накінулася на яго, што ён выхапіў, нібы апараную, руку з кішэні, куды палез па грошы.Хадкевіч.//перан. Адпомсціць каму‑н. за што‑н.; звесці рахункі з кім‑н. Калі здаралася, што хто-небудзь крыўдзіў Толіка, ці яго кацянё, Алёша, як віхор, налятаў на віноўніка, гатовы з ім сурова разлічыцца.Васілевіч.//перан. Адмовіцца, вызваліцца ад чаго‑н. Разлічыцца з ілюзіямі.
2.Разм. Звольніцца, узяць разлік. Разлічыцца на рабоце. □ — Вунь, стрыечны брат твайго мужа, бадай, як і ты, гадоў дзесяць пражыў у Мінску, а цяпер разлічыўся на заводзе і з усёй сям’ёй прыехаў сюды.М. Ткачоў.
3. Зрабіць разлік у страі. Капітан Ігнатаў загадаў разлічыцца па парадку.Алешка.— На першы-другі разлічыцца!.. Здвоіць рады!Куляшоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ба́сма ’фарба басма’. Рус.ба́сма. Лічыцца запазычаннем з цюрк. моў (basma). Так Сл. ін. слов, 96. Але націск сведчыць аб пасрэдніцтве іншых моў (дакладна невядома якіх).
Басма́ ’пячатка, знак і да т. п.’ Ст.-рус., рус.басма́, укр.басма́ (< рус.). Запазычанне з цюрк. моў (цюрк.basma ’набіўное палатно, тканіна’, ад basmak ’ціснуць, друкаваць’). Параўн. яшчэ ўкр.ба́сма ’чорная шаўковая хустка’, балг.басма́ ’набіўное палатно’, серб.-харв.ба̀сма ’тс’. Бернекер, 45; Фасмер, 1, 131; БЕР, 1, 35; Дзмітрыеў, Тюрк. эл., 19; Рудніцкі, 85.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бо́ўтаць (у розных значэннях; БРС, Янк. II, Бір. Дзярж., Шат.). Рус.болта́ть, укр.бо́вта́ти, польск.bełtać. Слав.bъlt‑ або bьlt‑. Сюды таксама адносяцца баўта́ць ’боўтаць’ (Нас., Касп.), баўця́к ’рыбная сець’ (Касп.), а таксама балта́ць (Шат.), балты́ш ’палка, якою заганяюць рыбу ў сець’ (Шат.). Гэтыя апошнія формы маюць ‑л‑ (замест ‑ў‑), якое сустракаецца на ўсходзе Беларусі. Лічыцца гукапераймальным словам. Параўн. ням.poltern ’стукаць’, літ.bildė́ti ’шумець, грымець’ і г. д. Бернекер, 118; Праабражэнскі, 1, 35; Брукнер, 20; Слаўскі, 1, 30; Фасмер, 1, 190.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Брыль1 ’казырок летняй шапкі; шляпа’ (Касп., Бяльк., Бір. Дзярж., Шн., Гарэц., Інстр. I, Тарн., Маш., БРС, КЭС, лаг., Мядзв.). Укр.бриль. Запазычанне з польск.bryl ’тс’ (якое лічыцца запазычаннем з італ.ombrello ’парасон’; Варш. сл., 1, 215). Рыхардт, Poln., 37; Фасмер, 1, 214; Рудніцкі, 208 (лічыць, што польск.bryl < укр. < італ.?); Бернекер, 93.