жывы прыметнік

  1. Такі, які жыве, валодае жыццём.

    • Жывая істота.
    • Жывая прырода.
    • Жывыя кветкі (не штучныя).

  2. Поўны жыццёвай энергіі, дзейны.

    • Ж. тэмперамент.
    • Ж. розум.
    • Ж. ўдзел у чым-н.
    • Жывыя вочы.

  3. Самы сапраўдны, арыгінальны.

    • Жывая рэчаіснасць.
    • Паказаць у творы жывых людзей.
    • Ж. прыклад гераізму.

  4. Бойкі, поўны руху, ажыўлены.

    • Жывая дарога.

  5. Лёгкі і выразны, яркі.

    • Жывая мова рамана.
    • Ж. паказ падзей.
    • Жывыя ўспаміны.

  6. Які сапраўды існуе, яшчэ не знік.

    • Жывая граматычная форма.
    • Жывая літаратурная мова.

  7. Такі, які захоўваецца ў памяці, не забываецца.

    • Старыя будынкі — жывая гісторыя горада.

    • Жывое срэбра — ртуць.

    • Жывая сіла (спецыяльны тэрмін) — людзі, жывёла (у адрозненне ад механізмаў, тэхнікі).

    • Жывая вага — вага жывой жывёліны (у процьлегласць чыстай вазе мяса).

    • Жывая мова — мова, якой карыстаецца народ.

    • Жывы куток — кабінет прыроды, дзе знаходзяцца жывыя жывёлы, а таксама іх чучалы.

    • Браць (узяць) за жывое (размоўнае) — даймаць (даняць) чым-н., расстройваць, прымушаць (прымусіць) нервавацца.

    • Жывога месца няма (размоўнае) — пра вельмі збітага чалавека.

    • На жывую нітку (размоўнае) — нетрывала, на скорую руку (зрабіць што-н.).

    • Ні адной жывой душы (размоўнае 4) — нікога, ні аднаго чалавека.

    • Жывое слова —

      1. вусная мова ў адрозненне ад пісьмовай;
      2. яркая мова, цікавае слова, якое хвалюе слухача.

    • Жывая крышка — пра тое, што існуе ў сваім першапачатковым, натуральным стане.

    • Зачапіць за жывое — усхваляваць, закрануўшы што-н. важнае для каго-н.

    • Жывая рана —

      1. рана, якая яшчэ не зажыла;
      2. пераноснае значэнне вострае, нядаўняе гора, пакута.

    • Жывая капейка — пра ўсё, што дае прыбытак, даход.

    • Ні жывы, ні мёртвы хто (размоўнае) — у стане вялікага страху.

    • Жывы труп — пра вельмі слабага, худога, блізкага да смерці чалавека.

    • Жывая чарга — чарга, якая патрабуе абавязковай прысутнасці ўсіх, хто яе заняў.

|| назоўнік: жывасць.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (2002, правапіс да 2008 г.)

край​I в разн. знач. край, род. кра́ю и (о названии административно-территориальной единицы) кра́я м.;

◊

из кра́я в край з кра́ю ў край, з канца́ ў кане́ц;

конца́-кра́ю нет канца́-кра́ю няма́;

моя́ ха́та с кра́ю, ничего́ не зна́ю погов. мая ха́та з кра́ю, нічо́га не зна́ю;

на краю́ све́та на краí све́ту, за све́там;

на краю́ ги́бели на краí гíбелі;

хвати́ть че́рез край перабра́ць ме́ру (далёка хапíць);

слу́шать кра́ем у́ха слу́хаць кра́ем ву́ха;

нали́ть до краёв (с края́ми) налíць па са́мыя берагí (з берага́мі);

ли́ться (перелива́ться, бить) че́рез край лíцца (пераліва́цца, біць) це́раз край.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

живо́й

1. в разн. знач. жывы́;

живы́е цветы́ жывы́я кве́ткі;

живо́й вес жыва́я вага́;

живо́й язы́к жыва́я мо́ва;

2. (проворный, быстрый) жва́вы, руха́вы;

о́чень живо́й ребёнок ве́льмі жва́вае (руха́вае) дзіця́;

3. (деятельный) дзе́йны;

принима́ть живо́е уча́стие в рабо́те прыма́ць дзе́йны ўдзел у рабо́це;

4. (оживлённый) жва́вы, бо́йкі;

жива́я бесе́да жва́вая (бо́йкая) гу́тарка;

5. (выразительный) выра́зны, я́ркі;

живо́е изложе́ние я́ркі перака́з (вы́клад);

◊

жива́я вода́ фольк. жыва́я вада́;

ни жив ни мёртв ні жывы́ ні мёртвы;

на живу́ю ни́тку на жыву́ю ні́тку;

заде́ть за живо́е крану́ць за жыво́е;

ни одно́й живо́й души́ ні адно́й жыво́й душы́;

живо́го ме́ста нет жыво́га ме́сца няма́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

по́лный

1. в разн. знач. по́ўны;

по́лные вёдра по́ўныя вёдры;

рабо́та в по́лном разга́ре пра́ца ў по́ўным разга́ры;

по́лное собра́ние сочине́ний по́ўны збор тво́раў;

по́лная власть по́ўная ўла́да;

по́лные прилага́тельные грам. по́ўныя прыме́тнікі;

по́лная луна́ по́ўня;

по́лная тишина́ по́ўная цішыня́;

взгляд, по́лный ра́дости по́зірк, по́ўны ра́дасці;

ко́мната полна́ люде́й пако́й по́ўны людзе́й;

ему́ нет по́лных тридцати́ лет яму́ няма́ по́ўных трыццаці́ год;

2. (тучный) по́ўны; (толстый) то́ўсты;

по́лный мужчи́на по́ўны (то́ўсты) мужчы́на;

◊

по́лная ча́ша по́ўная ча́ша;

по́лным го́лосом на по́ўны го́лас;

в по́лном смы́сле сло́ва у по́ўным сэ́нсе сло́ва;

в по́лном пара́де у по́ўным пара́дзе;

хлопо́т по́лон рот погов. кло́патаў па ву́шы;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

след​I след, род. сле́ду м.;

за́ячий след за́ячы (зае́чы) след;

следы́ слёз сляды́ слёз;

следы́ преступле́ния сляды́ злачы́нства;

навести́ на след наве́сці на след;

◊

напа́сть на след напа́сці на след;

идти́ по чьи́м-л. следа́м ісці́ па чыі́х-не́будзь сляда́х;

по све́жим следа́м па све́жых сляда́х;

его́ и след просты́л яго́ і след прасты́ў;

замести́ (запу́тать) следы́ заме́сці (зблы́таць, загла́дзіць) сляды́;

не оста́лось и следа́ не застало́ся і сле́ду;

и следа нет і сле́ду няма́;

след в след след у след;

без следа без сле́ду;

по горя́чим следа́м па гара́чых сляда́х;

пу́тать следы́ блы́таць сляды́.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

ду́маць

1. dénken* vi, vt (пра каго-н, пра што-н an A); náchdenken* vi, überlégen vt, éinem Gedánken náchhängen* (раздумваць);

2. (меркаваць) gláuben vt, méinen vt;

як Вы ду́маеце? was méinen Sie?;

не ду́маю, каб… ich gláube nicht, dass…

3. (мець намер) beábsichtigen vt; wóllen vt; (ge)dénken* vi;

калі́ Вы ду́маеце пае́хаць у Ле́пель? wann wóllen Sie nach Lépel fáhren?;

мно́га пра сабе́ ду́маць sich (D) viel éinbilden; sehr von sich (D) éingenommen sein; éine hóhe Méinung von sich (D) háben;

нядо́ўга ду́маючы óhne sich lánge zu besínnen, óhne viel [lánge] zu überlégen; kurz entschlóssen;

я і не ду́маю! ich dénke gar nicht darán!, es fällt mir gar nicht ein!;

і ду́маць няма́ чаго́ kein Gedánke darán!, das kommt gar nicht in Fráge!;

я ду́маю! (безумоўна) das will ich méinen!

Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)

За́яц 1 ’звярок сямейства Leporidae’, заю́к, за́йка (Нас.). Рус. заяц, зайка, дыял. пск. зай, укр. заєць, польск. zając, в.-луж. zajac, н.-луж. zajec, палаб. zojąc, чэш. zajíc, славак. zajac, славен. zȃjec, серб.-харв. зе̑ц, за̏јко, балг. за́ек, дыял. за́як, за́енц, за̀ец, зайц, заяц, зек, зак, зо́ек, зайо, зае́, макед. зајак, дыял. заек. Ст.-слав. заѩць ’заяц’. Ст.-рус. заяць, заець (XI ст.) ’заяц’. Прасл. аснова *zaj‑, да якой дадаваліся розныя суфіксы: ‑ęcь (як у месяц) > ‑яц, ‑ukъ, ‑ьk‑a і інш. Шанскі, 2, З, 75. Махэк₂, 709 (за ім Голуб-Копечны, 430; Скок, 3, 647–648), звязваў гэту аснову з ззяць 2 (гл.) паводле адкрытых (ззяючых) вачэй, што недастаткова абгрунтавана. Верагодна роднаснае літ. zuĩkis, лат. zaķis ’заяц’ бел. зайка. Фрэнкель, 1281. Праз першапачатковае значэнне ’скакун’ звязваюць з і.-е. *gʼhei‑ ’жвава рухацца’ (Покарны, 1, 424–425, без слав. прыкладаў): літ. žáidžiu, žáisti ’скакаць’, ст.-інд. háyaḥ, арм. ji ’конь’. Праабражэнскі, 1, 244; Фасмер, 2, 84; Саднік-Айцэтмюлер, Handwört., 336. Агляд іншых гіпотэз гл. у Фасмера. Канчатковага этымалагічнага рашэння яшчэ няма.

За́яц 2 ’безбілетны пасажыр’. Рус. заяц, укр. заєць ’тс’. Згадка ў трылогіі Коласа: «зайцаў», як іх там называлі (чыгуначнікі), як і аналагічнае ўжыванне ў Чэхава, указвае, што перанос назвы жывёлы (гл. за́яц 1) на безбілетніка замацаваўся каля пералому XIX–XX стст. Паводле Фасмера (2, 84), па прымеце жвавасці, а магчыма, і па прызнаку палахлівасці (да рэчы абедзве гэтыя прыметы сталі асновай для пераносу сонечны зайчык у бел., рус., укр., польск.). Наогул перанос назвы заяц на чалавека вядомы ў розных мовах, але не ў значэнні, ’безбілетны пасажыр, наведвальнік’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Како́ўка ’папярочка на дзержаку рыдлёўкі, віл’ (касцюк., ушац., Жыв. сл.). Бел. слова з’яўляецца або пранікненнем з рус. гаворак (пра што сведчыць і значэнне слова, магчыма, тэрміналагічнае), або агульнага паходжання з рус. лексікай. У рус. кокова ’палка з крывым верхнім канцом, кульба’, цвяр., наўг. ’мыліца’, ’качарга’, валаг. ’верацяно з намотанай не да канца пражай’, ’кончык носа’, алан. коковка ’загнуты верхні канец палкі, кульбы’, наўг. і інш. ’палка з крывым верхнім канцом’, кастр., варонеж. ’паліца, доўбня’, цвяр., наўг. ’мыліца’, ’качарга’, цвяр. ’акруглы край верацяна і інш.’, ніжнегар. ’клубок нітак па кароткай палцы’ і мн. інш. Рус. коковка ў слоўніку Фасмера не праэтымалагізавана. Да бел. і рус. лексем паралелей быццам бы няма. Этымалагічна слова вельмі няяснае. Можна меркаваць аб чляненні ko‑koba, як аб інавацыі ў некаторых рус. і адпаведнай бел. гаворцы. Па ўтварэнню гэта структура магла быць з рэдуплікаваным першым складам. Другую частку можна параўнаць з адзначаным у Даля рус. наўг. кова ’кол, пень, паля’. Магчыма, сюды можна аднесці бел. кавеня, укр. ковінька ’палка з загнутым канцом, кульба’, ковиза ’кульба’, аднак няяснае словаўтварэнне лексемы. Далей, сюды і рус. закавыка, ковыка. Але ковыка ў СРНГ толькі ў значэнні ’нейкая расліна’. Словаўтварэнне не вельмі яснае: ‑ов‑ прыметнікавы фармант, які ў выніку перараскладання ўвайшоў у састаў складанага суфікса. Звяртае на сябе ўвагу і тое, што семантыка такіх утварэнняў, як рус. кокова, кокора, кокот, кокотышка, кошка, кука і пад., не выключае магчымасці неаднаразовага збліжэння гэтых лексем, што можа выклікаць трансфармацыю як формы, так і семантыкі, або наогул прывесці да генерацыі кантамінаванай формы. Магчыма, разглядаемае слова з’яўляецца вынікам такіх збліжэнняў і трансфармацый.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

◎ Калту́ннік ’расліна гарычка лёгачная, Gentiana pheumontana’ (Касп.), каўтуннік ’Gentiana uliginosa’ (маг., Кіс.). Рус. валаг. ковтун ’расліна папараць жаночая, Athyrium Filix Fcmina’, колтун ’тс’. Надзейнасць гэтага супастаўлення невысокая, паколькі па спосабу ўтварэння гэта, відавочна, розныя лексемы. Рус. хутчэй за ўсё знаходзіцца ў непасрэднай сувязі з колтун ’каўтун, Plica polonica’, назву расліна магла атрымаць паводле падабенства пэўных частак папараці да каўтуна. Менш верагодна бачыць у рус. назве слова, суаднесенае з усх.-слав. колтать, хаця такую сувязь нельга выключыць для рус. валаг. ковтышек ’расліна пярэсна, Trollius curopeaus’, валаг. колтуиіки ’тс’, арханг. ’жоўтыя краскі, якія растуць на лузе’. Разам з тым кветкі ў гэтых раслін цяжка характарызаваць у межах семантыкі дзеяслова колтаць. калі тут толькі не адлюстравана пабочная семантыка (параўн. вышэй рус. колтень). Па гэтай прычыне найбольш імаверна шукаць непасрэдную сувязь разглядаемага слова і калтун, каўтун ’Plica polonica’. Паводле фармальнага крытэрыю каўтуннік п^вінсн разумецца як назва расліны, яЪ&я лечыць ад картуна. Непа-срэдных доказаў такога ужывання Gentiana ў нас няма, аднак вядома, што розныя расліны гэтага роду знайшлі шырокае выкарыстанне ў народнай медыцыне пры лячэнні рэўматызму, ліхаманкі, лёгачных і страўнікавых захворванняў, адзначаюць таксама, што некаторыя віды ў народнай медыцыне вядомыя як сродкі супраць захворвання нервовай сістэмы. Здаецца, што ўжо апошняга сведчання і асабліва звестак пра лячэнне рэўматызму дастаткова, каб лічыць матывацыю верагоднай. Як вядома, Plica polonica — хвароба ўнутраная і нездарма традыцыйна лічыцца, што яна пасылаецца чараўнікамі; можна меркаваць па шэрагу сімптомаў гэтай хваробы, што расліна з такім наборам уласцівасцей сапраўды магла ўжывацца як лекавая. Пры апошнім варыянце тлумачэння лексему неабходна кваліфікаваць як інавацыйную (інавацыя на ўсходзе або паўночным усходзе бел. тэрыторыі).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Паха, па́хва, пахва́, драг. похва́, па́хвіна, пахві́на, паховіца, пахво́ ’унутраная частка плечавога выгібу, падпаха’ (ТСБМ, Нас., Грыг., Мядзв., Дразд., Бум., Гарэц., Др.-Падб., Яруш., Сцяшк., Касп., ТС, Сл. ПЗБ, Мат. Гом., Сл. Брэс.), ’сама рука’ (Нас.), петрык. ’частка рукава ў сарочцы пад пахай’ (Шатал.), ’падуздышная ўпадзіна ў жывёл’ (даўг., Сл. ПЗБ; Сл. Брэс.), ’пасма валасоў, лёну’ (Касп.), пахві́ны ’частка цела ад ног да рэбраў’, па́хі ’крылцы або верхнія лапаткі ў чалавека’ (Нас.), пах ’падпаха’ (Мат. Гом.). Укр. паха́, пахва́ ’тс’, рус. пах, паха́ ’упадзіна’, ’пазуха’, ст.-рус. пахъ ’падуздышная ўпадзіна’, польск. pacha, ’пазуха, падпаха’, pachwina, чэш. pach ’пахвіна’, в.-луж. podrach ’падпаха’, серб.-харв. паху̀љ, па̀хуља ’пучок’, ’пасма’, балг. пах ’тс’. Можна, відаць, дапусціць прасл. paxъ ці paxy (Р. скл. paxъve), якія будуць роднаснымі да ст.-інд. pakṣás ’плячо, бок, палавіна’, pákṣas ’бок’, pājasyám ’брушная поласць’. Аднак некаторыя зах.-слав. формы (чэш. paždí, славац. podpažie, н.-луж. podpaža ’падпаха’) сведчаць пра зыходнае pazь (гл. пазуха), якое з *paz‑duxa, параўн. славен. pázduha, лат. podusē ’падпаха’. Такім чынам, можна гаварыць пра прасл. дублет paxъ/pazъ. Першы з іх узводзіцца да і.-е. *pā̆kʼ‑ (ст.-інд. pāśaḥ ’пятля, сувязь, вяроўка’, pákṣás ’плячо, бок, палавіна’, ст.-англ. foēgan ’звязваць’, ст.-грэч. πέσσω ’умацоўваю’) (Педэрсэн, IF, 5, 49 і 60; Ільінскі, ИОРЯС, 20, 3, 11), другі да *pāgʼ‑ (лац. compāges ’сувязь, сутык’, pango ’ўмацоўваю’, ст.-грэч. πάγη ’пятля’) (Мартынаў, Слав. акком., 126). Менш імавернымі здаюцца меркаванні Брукнера (389) і (KZ, 43, 309), Мукі (2, 98) пра скарачэнне слова pazuxa ў paxъ. Няма патрэбы гаварыць пра запазычанне з польск. мовы (Кюнэ, 84).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)