1. Перавысіць мацнейшым гукамі іншыя гукі, зрабіўшы іх нячутнымі. [Салаўіных] песень не маглі заглушыць грук і шум вагонных колаў.Колас.У вёсцы чуваць былі галасы. Вось іх заглушыў новы стрэл.Лупсякоў.// Зрабіць менш чутным; адбіць (пра пах і інш.). Нішто не магло заглушыць гэтага цёплага прэлага водару вільготнай асенняй зямлі.Шамякін.//Разм. Спыніць работу механізма, дзейнасць якога суправаджаецца гукамі. Якаў заглушыў матор, хоць мог і не паслухаць кладаўшчыка.Кулакоўскі.
2.перан. Зменшыць сілу якога‑н. пачуцця; прыглушыць. Жанчына хацела заглушыць сабе боль і маўчаць, што б з ёй ні рабілі.Сабаленка.Суцешыць Міхася, заглушыць яго гора ніхто не мог.Якімовіч.
3. Разросшыся, не даць расці другім раслінам, перашкодзіць іх росту. Жыта заглушыла васількі.Бялевіч.
4.перан. Задушыць, знішчыць. Ні беднасць, ні эксплуатацыя, ні прыгнёт не маглі заглушыць у працоўным чалавеку яго творчых сіл.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
убіра́цца, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; незак.
1.Незак.да убрацца (у 1 знач.).
2.Незак.да увабрацца.
3.Зал.да убіраць.
•••
Убірацца ў сілу — а) падрастаць, мужнець; б) разжывацца, мацнець матэрыяльна. Калгас убіраўся ў сілу; в) умацоўвацца арганізацыйна, развівацца. То быў час, калі маладое савецкае жыццё сталела, убіралася ў сілу.М. Ткачоў; г) расці, умацоўвацца (пра расліннасць). Не пусцее за кручай дзялянка, Убіраюцца ў сілу дудкі.Свірка; д) узнімацца (пра сонца), пачынацца, наставаць (пра пару года, дня і пад.). Сонца яшчэ толькі ўбіралася ў сілу, але расы ўжо не было.Беразняк.Аднак праходзіў час, летняя духмяная раніца ўбіралася ў сілу, а на дарогах было ціха.Кулакоўскі.А восень усё больш убіралася ў сілу. Ужо ўвесь лес быў голы.Лупсякоў.
Убірацца ў тогукаго-чаго — спрабаваць выдаць сябе за каго‑н. або заваяваць сабе якую‑н. рэпутацыю, не маючы на гэта дастатковых падстаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Быць. Рус.быть, укр.бу́ти (дыял.зах.би́ти), польск.być, чэш.býti, в.-луж.być, н.-луж.byś, ст.-слав.быти, серб.-харв.би̏ти, славен.bíti. Прасл.*byti ’быць’. Параўн. літ.bū́ti ’быць’, лац.fuī ’я быў’, ст.-інд.bhūtíṣ ’быццё’, грэч.φύομαι раблюся’, гоц.bauan ’жыць’ і г. д. (агляд і.-е. форм і слав. вытворных гл. Траўтман, 41–42). Бернекер, 114; Праабражэнскі, 1, 58–59; Фасмер, 1, 260; Слаўскі, 1, 52; Махэк₂, 78–79; Брукнер, 51–52. І.‑е. *bheu̯ā‑ (цяжкая двухскладовая база, гл. Гірт, Gram., 2, 135–136; Гірт, Ablaut, 105; Бругман, 139 і наст.). Параўн. аблаутную форму *baviti (гл. ба́віцца1). Лічаць, што першапачатковае значэнне дзеяслова ’расці, узнікаць’. Параўн. яшчэ Айцэтмюлер, AfslPh, 22, 363–372. Іначай Ондруш (JČ, 14, 107), які зыходзіць з першапачатковага рухацца, бегчы’ (параўн. грэч.φεύγω ’бягу’). Сюды прасл.*bуtъ, *bytьje ’быццё’ (агляд форм гл. Бернекер, 113–115).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Трубо́й ‘вертыкальна, прама, уверх, угору’ — жыты … ўсталі трубою (ТСБМ); дым валіць трубой (Сл. ПЗБ); сюды ж, відаць, у трубы віцца ‘вельмі добра расці’ (ТСБМ): Каб наша жыта / У трубы павілося (навагр., Песні нар. свят). Няясна; параўн. рус.труба́ трубо́ю валить (пра вялікую колькасць людзей, Даль). Хутчэй за ўсё, да труба1 ‘сцябло збожжа перад калашэннем’, пра выключнае значэнне гэтай стадыі развіцця расліны для земляробаў сведчаць спецыяльныя тэрміны трубкава́нне ‘ўтварэнне сцябла ў злакавых, выхад у трубку’ (ТСБМ), укр.трубкува́ння ‘тс’, рус.трубить ‘выпускаць, утвараць сцябліну (пра расліны)’: озими уже трубят (Даль), а таксама сімвалічнае выкарыстанне трубы: «вечарам пасля вяртання з поля селянін браў трубу і пачынаў трубіць. Гэта рабілася для таго “щобы так трубыло жыто”, г. зн. каб забяспечыць добры ураджай» (Теодорович Н. И. Волынь в описании городов, местечек и сёл. Т. V. Почаев, 1903, 391). Паводле Талстых, у гэтым выпадку «народная этимология порождает … ритуал» (Слав. языкозн. X, 259–260).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
schíeßen
*
I
1.
vi (auf A, nachD) страля́ць (у каго-н., у што-н.); вайск.тс. ве́сці аго́нь
dirékt ~ — страля́ць прамо́й наво́дкай
das Gewéhr schießt zu weit [zu kurz] — ружжо́ дае́ пералёт [недалёт]
zu kurz ~ — прамахну́цца (тс. перан.)
2.
vt страля́ць (птушку, лася і г.д.)
éine Sálve ~ — дава́ць залп
3.
(sich)
(mit j-m) страля́цца (з кім-н.) (на дуэлі)
II
vi(s)
1) пуска́цца, кі́дацца, накіро́ўвацца, ры́нуцца
ein gúter Gedánke schoss mir durch den Kopf — у мяне́ мільгану́ла до́брая ду́мка
2) ху́тка расці́
in die Höhe ~ — ху́тка расці́ [выраста́ць]; падско́чыць, уско́чыць
◊ etw. ~ lássen* — разм. адмо́віцца ад чаго́-н.
die Zügel ~ lássen* — даць во́лю свайму́ настро́ю [сваі́м пачу́ццям]
Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.)
Пусці́ць ’дазволіць рухацца; кінуць; пакінуць у спакоі; адпусціць, адлажыць’ (Сл. ПЗБ, Сержп., ТС, Яруш., Бяльк.), ’даць, вызваліць месца, праход, дарогу’ (кір., Нар. сл.) у спалучэннях: пусці́ць го́лас ’падаць голас’ (Гарэц.), пусці́ць на вецер ’зачараваць, праклясці, выкарыстоўваючы вецер як сродак пераносу пракляцця’ (мін., Жыв. сл.), сюды ж пусці́цца ’пайсці; дазволіць сабе нешта; пачаць расці’ (Сл. ПЗБ), пусці́цца ў абу́зу ’пайсці ў блуд’ (Бяльк.), пусці́цца сарама́ ’згубіць сорам’ (Шат.), параўн. укр.пусти́ти, рус.пусти́ть, польск.puścić, чэш.pustiti, славац.pustiť, в.-луж.pusćić, н.-луж.pušćiś, славен.pústiti, серб.-харв.пу̀стити, балг.пу́сна, макед.пушти, ст.-слав.поустити. Прасл.*pustiti ад *pustъ (гл. пусты), гл. Фасмер, 3, 405; Бязлай, 3, 138; Шустар-Шэўц, 2, 1194; першапачатковае значэнне ’зрабіць вольным, вызваліць’ (Чарных, 2, 84) або ’кінуць, пакінуць без людзей’, што, на думку Сноя (516), адлюстроўвае качавы спосаб жыцця; апошняе можна аднесці і да прымітыўнага (падсечна-агнявога) спосабу апрацоўкі зямлі, якую пакідалі без увагі пасля выкарыстання, бо яна ўжо была пустая, неўраджайная (Махэк₂, 501). Гл. таксама пуска́ць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Стаўбу́н1 ‘збан’ (ТСБМ, Ласт., Касп., Шат., Жд. 3, Сл. ПЗБ, Мат. Гом.), ‘высокі конусападобны прадмет з круглым верхам’, ‘слуп чаго-небудзь (пылу, дыму), які падымаецца ўверх’, ‘віхор, ураганны вецер’ (ТСБМ), а таксама ‘кветаноснае сцябло’ (Мат. Гом., Сцяшк., Сл. ПЗБ, ТС), ‘кадаўб’ (Сл. ПЗБ), ‘грубка’ (Сцяшк.), стаўбу́н, сталбу́н ‘гарлач (збан); гліняны гаршчок з ручкамі’, значэнні і лінгвагеаграфію гл. ЛА, 1; з іншай суфіксацыяй стоўба́к ‘высокая вузкая бочка’ (Юрч. Вытв.), стоўба́н ‘тс’, перан. ‘галава’ (там жа), стаўбу́нік ‘высокая і вузкая шафа’ (Сл. рэг. лекс.), стаўбуне́ць ‘расці не ў карняплод, а ў сцябло’, стаўбуні́цца ‘ўзнімацца слупам (пра дым, зямлю)’. (ТСБМ). Укр.стовбу́н ‘высокі гаршчок’, рус.столбу́н ‘высокі і вузкі збан’. Да стоўб з суф. ‑ун, ‑ак, ‑ан. Сюды ж стаўбу́н ‘высокая футравая шапка без вушэй’ (Жд. 1), стамбуно́ўка ‘тс’ (Шат.), стаўбуноўка ‘тс’ (гродз., Нар. сл.).
Стаўбу́н2 ‘параліч, паралюш’ (Растарг.). Да стоўб (гл.), параўн. рус.столбня́к ‘заражэнне крыві, якое выклікае аслупяненне’. Сюды ж, відаць, стаўбні́к, стаўбня́к ‘расліна стальнік’ (Сцяшк. Сл.), якую «рвуць на лекі» (там жа).
1. Абвівацца вакол чаго‑н. Віецца фасоля з павіслымі стручкамі-лапаткамі.Гарэцкі.// Завівацца (пра валасы). У кожнага над левым вухам віўся чуб «па-казацку».Чорны.
2. Рабіць звілістыя рухі целам. Вуж уецца каля ног.// Мець звілісты напрамак. Плямістай жоўта-зялёнай змейкай уецца чыгунка сярод лясных гушчароў.Шынклер.Як ручай дарога ўецца.Зарыцкі.//перан. Круціцца, увівацца каля каго‑н. з якой‑н. мэтай. Віцца каля дзяўчыны.
3. Лётаючы, кружыцца. Каля твару назольна віліся камары.Мележ.
4. Уздымацца лёгкім струменьчыкам. З коміна віўся дымок.Якімовіч.
5. Развявацца (пра флаг, сцяг і пад.). Шум і гоман у сталіцы, Сцяг ля сцяга ўецца.Купала.
6.Зал.да віць.
•••
Віцца вужакай — падлізвацца, падлашчвацца да каго‑н.
Віцца роем — кружыцца, круціцца, чапляцца адно за другое (пра думкі).
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
рост, ‑у, М ‑сце, м.
1.Дзеяннеістанпаводлезнач.дзеясл.расці. // Павелічэнне колькасці. Рост насельніцтва. Рост пагалоўя жывёлы.// Узмацненне, павышэнне. Зіма Сталінграда была зімой магутнага росту партызанскіх сіл, іх пераможнага наступу.Шамякін.Для Максіма Танка з’езд [пісьменнікаў СССР] быў вялікай падзеяй, ідэі, узнятыя там, знайшлі ў ім гарачага прыхільніка і дапамаглі яго творчаму росту.У. Калеснік.
2. Вышыня чалавека або жывёлы. Гэта быў невялікага росту, прысадзісты, шыракаплечы чалавек год пад трыццаць.Мяжэвіч.Сярэдняга росту .. мужчына ў афіцэрскім кіцелі і простых кірзавых ботах, размахваючы жоўтай палявой сумкай, нёс на сваім смуглявым твары вясёлую ўсмешку.Паслядовіч.
•••
Ва ўвесь рост, на ўвесь рост — а) стоячы, прама; б) поўнасцю, на ўсю фігуру (пра фігуру чалавека на фатаграфіі, партрэце і пад.); в) перан. патрабуючы неадкладнага вырашэння; г) перан. поўнасцю, як мае быць, як належыць. Словам, гаспадар абудзіўся ў Мікіце ва ўвесь рост.Колас.
У касы сажань ростамгл. сажань.
У поўны рост, на поўны рост — тое, што і ва ўвесь рост.
У рост чалавека — прыблізна такой вышыні як чалавек.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Ата́ва ’маладая трава, якая вырасла на месцы скошанай у той жа год’. Рус., укр., балг.отава, серб.-харв.о̀тава, польск.otawa, чэш., славац., славен.otava, в.-луж.wotawa ’тс’. Праслав.*otava выводзяць звычайна ад дзеяслова *otyti ’растлусцець, вырасці’ (ад *tyti), адкуль (з аблаўтам) *otaviti ’заставіць расці’ і далей — *otava (як слава пры слыць, забава пры забыць). Параўн. ст.-чэш.otaviti sě ’акрыяць’, сучаснае чэш.zotaviti ’асвяжыць, даць сілу’. Іначай Махэк, 345: *ot‑aviti sę ’зноў з’явіцца’, што семантычна лепш супастаўляецца з чэш.otavče ’асенняе куранё’ і ўказанымі значэннямі, аднак сустракаецца з пэўнымі фанетычнымі цяжкасцямі і патрабуе ўдакладненняў у рэканструкцыі семантыкі прэфікса *оt‑ (па балтыйскаму ўзору). Махэк₂ (422) прызнаў гэту этымалогію памылковай. Голуб-Копечны лічаць асноўным ot‑ ’зноў’, а ‑ava суфіксальным. Параўнанне з літ.atólas атава’ і іншымі балтыйскімі формамі, зробленае Міклашычам і падтрыманае Траўтманам, 16, выклікала пярэчанні Эндзеліна (Мюленбах-Эндзелін, 1, 149), які тлумачыў балтыйскае слова іначай (параўн. Фрэнкель, 22). Вывядзенне слова з цюрк.от ’трава’ (Міклашыч, 228; Дзмітрыеў, Строй, 541; Курс суч., 161) выклікае пярэчанні. Супрун, Зб. Крымскаму, 128–129.