кішэ́нь
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, жаночы род, 3 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
кішэ́нь |
кішэ́ні |
| Р. |
кішэ́ні |
кішэ́ней
кішэ́няў |
| Д. |
кішэ́ні |
кішэ́ням |
| В. |
кішэ́нь |
кішэ́ні |
| Т. |
кішэ́нню |
кішэ́нямі |
| М. |
кішэ́ні |
кішэ́нях |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
кішэ́нь ж., в разн. знач. карма́н м.;
бакава́я к. — боково́й карма́н;
к. то́ўстай кі́шкі — карма́н то́лстой кишки́;
◊ не па ~ні — не по карма́ну;
к. не дазваля́е — карма́н не позволя́ет;
палажы́ць у к. — положи́ть в карма́н;
набі́ць (напха́ць) к. — наби́ть карма́н;
па сло́ва ў к. не ла́зіць — за сло́вом в карма́н не ле́зет;
пу́стая к. — пу́стой карма́н;
то́ўстая к. — то́лстый карма́н;
трэ́сці к. — трясти́ карма́н;
падстаўля́й к. — держи́ карма́н ши́ре;
ла́зіць па чужы́х ~нях — ла́зить по чужи́м карма́нам;
ве́цер сві́шча (гуля́е) у ~нях — ве́тер свисти́т в карма́нах;
біць па ~ні — бить по карма́ну;
ца́ца-ца́ца ды ў к. — погов. ца́ца-ца́ца да в карма́н
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
кішэ́нь і кішэ́ня, -і, мн. -і, -ей і -яў, ж.
1. Частка адзення (штаноў, паліто, пінжака) у форме прышытага або ўшытага мяшочка для дробных рэчаў.
Сукенка з кішэнямі.
Ушыць кішэні.
2. Асобнае аддзяленне ў партфелі, чамадане і пад.
К. у гаспадарчай сумцы.
3. Паглыбленне, выемка (спец.).
К. тоўстай кішкі.
◊
Біць па кішэні — уводзіць у выдаткі.
За словам у кішэнь не лазіць — быць знаходлівым, дасціпным у размовах.
Класці сабе ў кішэнь — прысвойваць чужыя грошы.
Набіць кішэнь — нажыцца.
Не па кішэні каму — надта дорага.
Пустыя кішэні ў каго — няма грошай.
|| памянш. кішэ́нька, -і, ДМ -ньцы, мн. -і, -нек (да 1 і 2 знач.).
|| прым. кішэ́нны, -ая, -ае.
Кішэнныя грошы.
Кішэнныя расходы.
К. злодзей.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
кішэ́нь і кішэ́ня, ‑і, ж.
1. Частка адзення (штаноў, паліто, пінжака) у форме прышытага або ўшытага мяшочка для дробных рэчаў і грошай. Бакавая кішэнь. Нагрудная кішэнь. □ Кавалёва задумалася, дастала з кішэні паліто некалькі зярнят грэчкі і, разглядаючы, перагортвала іх на далоні. Дуброўскі.
2. перан. Разм. Дабрабыт, багацце, грошы. Проста дзіва, як «клапоцяцца» рускія міністры аб кішэні [паноў] фабрыкантаў! Ленін. Буш быў сам не свой: яго кішэні пагражала сур’ёзная небяспека. Маўр.
3. Асобнае аддзяленне ў партфелі, чамадане і пад.
4. Спец. Пра паглыбленне, выемку ў чым‑н. Кішэнь раны. Кішэнь тоўстай кішкі.
•••
Біць па кішэні гл. біць.
Вецер гуляе ў кішэні гл. вецер.
За словам (па слова) у кішэнь не лазіць гл. лазіць.
Класці (сабе) у кішэню гл. класці.
Набіць кішэнь гл. набіць.
Не па кішэні каму — занадта дорага для каго‑н.
Пустыя кішэні ў каго — пра беднага чалавека.
Тоўстыя кішэні ў каго — пра багатага чалавека.
Трэсці (калаціць) кішэні гл. трэсці.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Кішэ́нь 1, кішэ́ня ’ўшыты ў адзенне мяшочак для дробных рэчаў’ (ТСБМ, Нас., Шат., Касп., Бяльк., Янк. II, Сл. паўн.-зах., ТС, Мал., Ян., Грыг., Яруш., Др.-Падб., Мядзв.). У апошняй крыніцы адзначана як запазычанне з польскай мовы (параўн. Кюнэ, Poln., 64). Ст.-бел. кешаня, кішеня (з 1555 г.) (Булыка, Запазыч., 154), кишеня ’жывот’, польск. kieszeń ’кішэня’, чэш. kešena, славац. kešeň, kešeňa. Рус. кишеня ’жывот’ семантычна не суадносіцца з іншымі паралелямі і ў той жа час адпавядае палаб. tʼèsin ’страўнік’ (< *kъsenь), хоць апошняе мае іншую фанетычную структуру. Калі *kyšenʼa (= рус. кишеня) < *kyxenʼa < *kysenʼa, архетып, да якога ўзводзіцца палаб. форма, не рэалізаваў пераход s > x пасля й, што трэба лічыць неверагодным. Таму палаб. *kъsenь < *kъšenь, што тлумачыцца вядомым спарадычным пераходам š > s у палабскіх дыялектах. Такім чынам, прасл. kъšenь/kyšenʼa. Формы чэш. kešena, славац. kešeň, kešeňa — запазычанні з польскай мовы, дзе рэфлекс ъ > e рэгулярны (kieszeń). На беларускай і ўкраінскай моўнай глебе наглядаецца падвойны рэфлекс і кантамінацыя форм kъšenь і kyšenʼa (параўн. ст.-бел. кешеня і кішеня). Булыка (Запазыч., 154) разглядае іх як запазычанні з польскай мовы. З гэтым трэба пагадзіцца, але вывядзенне польск. kieszeń з тур. késé не адпавядае рэчаіснасці, бо храналагічна немагчымае (параўн. Слаўскі, 2, 158). Прасл. kъšenь, kyšenʼa аднаго паходжання з прасл. kyšьka (Бернекер, 503). Гл. кішка 1.
Кішэ́нь 2 ’малая ўкладка снапоў’ (ДАБМ). Да кішэнь 1. Малая ўкладка складалася з пастаўленых снапоў каласамі ўгору і была пакрыта зверху адным або двума снапамі каласамі ўніз нібы шапкай (гл. каментарыі да ДАБМ, карта 286). Такая ўкладка падобна да кішэні.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
мац, выкл., у знач. вык. (разм.).
Ужыв. са знач. дзеяслова мацаць.
М. у кішэнь, а кашалька як не было.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
карма́н м., в разн. знач. кішэ́нь, -ні ж.;
◊
наби́ть карма́н напха́ць кішэ́нь;
держи́ карма́н ши́ре падстаўля́й кішэ́нь;
не лезть за сло́вом в карма́н не ле́зці па сло́ва ў кішэ́нь;
э́то ему́ не по карма́ну гэ́та яму́ не па кішэ́ні;
бить по карма́ну біць па кішэ́ні;
то́лстый карма́н то́ўстая кішэ́нь;
то́щий (пусто́й) карма́н паро́жняя (бе́дная) кішэ́нь;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
прыстрачы́ць, ‑страчу, ‑строчыш, ‑строчыць; зак., што.
Прышыць строчкай на машыне. Прыстрачыць накладную кішэнь.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)