Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
кішэ́ньж., в разн. знач. карма́н м.;
бакава́я к. — боково́й карма́н;
к. то́ўстай кі́шкі — карма́н то́лстой кишки́;
◊ не па ~ні — не по карма́ну;
к. не дазваля́е — карма́н не позволя́ет;
палажы́ць у к. — положи́ть в карма́н;
набі́ць (напха́ць) к. — наби́ть карма́н;
па сло́ва ў к. не ла́зіць — за сло́вом в карма́н не ле́зет;
пу́стая к. — пу́стой карма́н;
то́ўстая к. — то́лстый карма́н;
трэ́сці к. — трясти́ карма́н;
падстаўля́й к. — держи́ карма́н ши́ре;
ла́зіць па чужы́х ~нях — ла́зить по чужи́м карма́нам;
ве́цер сві́шча (гуля́е) у ~нях — ве́тер свисти́т в карма́нах;
біць па ~ні — бить по карма́ну;
ца́ца-ца́ца ды ў к. — погов. ца́ца-ца́ца да в карма́н
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
кішэ́ньікішэ́ня, -і, мн. -і, -ей і -яў, ж.
1. Частка адзення (штаноў, паліто, пінжака) у форме прышытага або ўшытага мяшочка для дробных рэчаў.
Сукенка з кішэнямі.
Ушыць кішэні.
2. Асобнае аддзяленне ў партфелі, чамадане і пад.
К. у гаспадарчай сумцы.
3. Паглыбленне, выемка (спец.).
К. тоўстай кішкі.
◊
Біць па кішэні — уводзіць у выдаткі.
За словам у кішэнь не лазіць — быць знаходлівым, дасціпным у размовах.
Класці сабе ў кішэнь — прысвойваць чужыя грошы.
Набіць кішэнь — нажыцца.
Не па кішэнікаму — надта дорага.
Пустыя кішэніў каго — няма грошай.
|| памянш.кішэ́нька, -і, ДМ -ньцы, мн. -і, -нек (да 1 і 2 знач.).
|| прым.кішэ́нны, -ая, -ае.
Кішэнныя грошы.
Кішэнныя расходы.
К. злодзей.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
кішэ́ньікішэ́ня, ‑і, ж.
1. Частка адзення (штаноў, паліто, пінжака) у форме прышытага або ўшытага мяшочка для дробных рэчаў і грошай. Бакавая кішэнь. Нагрудная кішэнь. □ Кавалёва задумалася, дастала з кішэні паліто некалькі зярнят грэчкі і, разглядаючы, перагортвала іх на далоні.Дуброўскі.
2.перан.Разм. Дабрабыт, багацце, грошы. Проста дзіва, як «клапоцяцца» рускія міністры аб кішэні [паноў] фабрыкантаў!Ленін.Буш быў сам не свой: яго кішэні пагражала сур’ёзная небяспека.Маўр.
3. Асобнае аддзяленне ў партфелі, чамадане і пад.
4.Спец. Пра паглыбленне, выемку ў чым‑н. Кішэнь раны. Кішэнь тоўстай кішкі.
•••
Біць па кішэнігл. біць.
Вецер гуляе ў кішэнігл. вецер.
За словам (па слова) у кішэнь не лазіцьгл. лазіць.
Класці (сабе) у кішэнюгл. класці.
Набіць кішэньгл. набіць.
Не па кішэнікаму — занадта дорага для каго‑н.
Пустыя кішэніўкаго — пра беднага чалавека.
Тоўстыя кішэніўкаго — пра багатага чалавека.
Трэсці (калаціць) кішэнігл. трэсці.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кішэ́ньж, кішэ́няж Tásche f -, -n;
кішэ́нь з кла́панам Kláppentasche f; verdéckte Tásche;
фальшывая кішэ́нь imitíerte Tásche;
накладна́я кішэ́ньáufgesetzte Tásche;
◊ гэ́та мне не па кішэ́ніразм das kann ich mir nicht léisten, das ist für mich únerschwinglich;
гэ́та б’е па кішэ́ніразм das geht ins Geld;
набі́ць кішэ́ньразм sich (D) die Táschen füllen;
ён па сло́ва ў кішэ́нь не пале́зеразм ≅ er ist nicht auf den Mund gefállen, er ist nie um éine Ántwort verlégen; er ist schlágfertig;
у яго́ ве́цер гуля́е ў кішэ́ніразм er ist ábgebrannt [pléite]; er hat kein Geld;
у яго то́ўстыя кішэ́ні er hat éine Ménge Geld;
кла́сці (сабе́) ў кішэ́ню sich áneignen, in die éigene Tásche stécken
Беларуска-нямецкі слоўнік (М. Кур'янка, 2010, актуальны правапіс)
Кішэ́нь1, кішэ́ня ’ўшыты ў адзенне мяшочак для дробных рэчаў’ (ТСБМ, Нас., Шат., Касп., Бяльк., Янк. II, Сл. паўн.-зах., ТС, Мал., Ян., Грыг., Яруш., Др.-Падб., Мядзв.). У апошняй крыніцы адзначана як запазычанне з польскай мовы (параўн. Кюнэ, Poln., 64). Ст.-бел.кешаня, кішеня (з 1555 г.) (Булыка, Запазыч., 154), кишеня ’жывот’, польск.kieszeń ’кішэня’, чэш.kešena, славац.kešeň, kešeňa. Рус.кишеня ’жывот’ семантычна не суадносіцца з іншымі паралелямі і ў той жа час адпавядае палаб.tʼèsin ’страўнік’ (< *kъsenь), хоць апошняе мае іншую фанетычную структуру. Калі *kyšenʼa (= рус.кишеня) < *kyxenʼa < *kysenʼa, архетып, да якога ўзводзіцца палаб. форма, не рэалізаваў пераход s > x пасля й, што трэба лічыць неверагодным. Таму палаб.*kъsenь < *kъšenь, што тлумачыцца вядомым спарадычным пераходам š > s у палабскіх дыялектах. Такім чынам, прасл.kъšenь/kyšenʼa. Формы чэш.kešena, славац.kešeň, kešeňa — запазычанні з польскай мовы, дзе рэфлекс ъ > e рэгулярны (kieszeń). На беларускай і ўкраінскай моўнай глебе наглядаецца падвойны рэфлекс і кантамінацыя форм kъšenь і kyšenʼa (параўн. ст.-бел.кешеня і кішеня). Булыка (Запазыч., 154) разглядае іх як запазычанні з польскай мовы. З гэтым трэба пагадзіцца, але вывядзенне польск.kieszeń з тур.késé не адпавядае рэчаіснасці, бо храналагічна немагчымае (параўн. Слаўскі, 2, 158). Прасл.kъšenь, kyšenʼa аднаго паходжання з прасл.kyšьka (Бернекер, 503). Гл. кішка1.
Кішэ́нь2 ’малая ўкладка снапоў’ (ДАБМ). Да кішэнь1. Малая ўкладка складалася з пастаўленых снапоў каласамі ўгору і была пакрыта зверху адным або двума снапамі каласамі ўніз нібы шапкай (гл. каментарыі да ДАБМ, карта 286). Такая ўкладка падобна да кішэні.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
мац, выкл., у знач.вык. (разм.).
Ужыв. са знач. дзеяслова мацаць.
М. у кішэнь, а кашалька як не было.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
кішэ́ня,
гл.кішэнь.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
кішэ́няж., см.кішэ́нь
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
карма́нм., в разн. знач.кішэ́нь, -ні ж.;
◊
наби́ть карма́н напха́ць кішэ́нь;
держи́ карма́н ши́ре падстаўля́й кішэ́нь;
не лезть за сло́вом в карма́н не ле́зці па сло́ва ў кішэ́нь;
э́то ему́ не по карма́ну гэ́та яму́ не па кішэ́ні;