глузд, -у, мн. -ы́, -о́ў, м. (разм.).
Розум, развага; мазгі.
Варочаць глуздамі.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
глу́зд
назоўнік, агульны, неадушаўлёны, неасабовы, мужчынскі род, 1 скланенне
|
адз. |
мн. |
| Н. |
глу́зд |
глузды́ |
| Р. |
глу́зду |
глуздо́ў |
| Д. |
глу́зду |
глузда́м |
| В. |
глу́зд |
глузды́ |
| Т. |
глу́здам |
глузда́мі |
| М. |
глу́здзе |
глузда́х |
Крыніцы:
krapivabr2012,
nazounik2008,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2023, актуальны правапіс)
глузд (род. глу́зду) м., чаще мн. прост. ум, рассу́док; мозг;
◊ з’е́хаць з ~ду — рехну́ться, спя́тить;
глузды́ адбі́ць — мозги́ отби́ть
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
глузд, ‑у, м.
Разм. Розум, развага. Паварушыць глуздамі. □ — О, гэты хлопец з глуздом. .. Паслухаем, што далей скажа... Пестрак.
•••
З глузду з’ехаць гл. з’ехаць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Глузд ’розум, развага’ (БРС). Рус. глузд, укр. глузд. Слова, якое вядома толькі ва ўсх.-слав. мовах (агляд матэрыялу гл. у Трубачова, Эт. сл., 6, 155–156). Архаічнасць структуры слова (можна меркаваць, што тут маем вынік першапачатковай экспрэсіўнай гемінацыі: *glud‑d‑ > *gluzd‑; гл. у Трубачова, там жа), нягледзячы на тое, што даная лексема зафіксавана на абмежаванай тэрыторыі, дазваляе аднесці яе да ліку праславянскіх. Суадносіцца з лексемамі *gluda, *gluta (так ужо ў Бернекера, 1, 309). Параўн. яшчэ глузды́ ў Касп.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Праглу́здацца, прыглу́здацца ’трохі апамятацца ад перажытых моцных узрушэнняў’ (Мядзв., ТС). Да глузд.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Аглу́зжацца ’знепрытомнець’ (Нас.), аглуздацца ’апрытомнець, прыйсці ў сябе’ (КТС), аглуздзелы (КТС) да глузд (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пераглуздзя́чыванне (піріглузьдзя́чывыньня) ’пустыя размовы’ (Юрч. СНЛ). Да пера- (гл.) і ⁺глуздзячыць, якое з глуздзі́ць ’глупствам набіваць галаву, турбаваць пустымі размовамі’, глуздзе́нь ’пустамалот’ (Нас.) < глузд (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Тарчо́к 1 ’вясенні хвошч, таўкачык, Equisetum L.’ (круп., Сл. ПЗБ). Да тарча́ць, торч (гл.), параўн. іншыя назвы расліны стаўбуно́чык (маст., Расл. св.), стырч (лельч., Расл. св.), а таксама славен. tr̂ček ’пень, сцябло’.
Тарчо́к 2 ’смаржок звычайны’ (полац., круп., ЛА, 1; асіп., Сл. ПЗБ), ’вужовік, Amanitopsis fulva W. G. Smith’ (круп., Серж.-Яшк.), ’глузд веснавы, Gyromitra esculenta (Fr.) Fr.’ (полац., там жа). Параўн. укр. торчо́к, торчо́к ’смарчок, Helvella esculenta Pers.’. Матывацыя, як і ў папярэдняга слова, параўн. іншую назву старчо́к (акц., Сярж.–Яшк.), гл. старчак.
Тарчо́к 3 ’мядзведка (насякомае)’ (докш., Янк. Мат.). Гл. турчок ’тс’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Страчо́к ‘грыб, які мае карычневую шапку, часткова зрослую з ножкай’ (ТСБМ, ЛА, 1), ‘глузд веснавы, Gyromitra esculenta Fr.’, ‘смаржок, Morchella’ (Сярж.–Яшк.), старчо́к, тарчо́к ‘тс’ (там жа), стро́чка ‘грыб Gyromitra’ (петрык., там жа). Параўн. укр. строчо́к ‘грыб Gyromitra esculenta Fr.; лісічка звычайная, Cantharellus cibarius Fr.; грыб сядловіца, Helvella Fr.’, рус. строчо́к ‘грыб Gyromitra esculenta’, строчёк ‘від смарчка, Helvella mitra’, польск. stroczek ‘лісічка’, ‘грыб Merulius’, чэш. stroček ‘лісічка’, паводле Махэка₂ (582), з польск. stroczek. Не вельмі ясна, фармальна да страка́ (гл.), але падставы намінацыі не зусім зразумелыя; магчыма, звязана з строчка ‘стужка, фальбона’ (гл.), польск. stroka ‘галун, шляк, абрамленне, фалда’, што адпавядае знешняму выгляду грыбоў. ЕСУМ (5, 450) прапануе рэканструкцыю прасл. дыял. *stročьkь, што звязана з *strokъ са значэннем ‘укол’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)