сці́шна, безас. у знач. вык.
Абл.
1. Ціха, зацішна. Лёгка і сцішна было ісці пад ценем разгалістых сосен, якія галінамі навісалі над дарогай. Пестрак. Потым нехта штосьці гаварыў, тады жалезныя рыдлёўкі то сцішна ўразаліся ў сырую зямлю, то прарэзліва скрыгаталі, трапляючы на каменне... Марціновіч.
2. Жудасна, страшна. Страшна, сцішна хлопцу стала; Увесь тросся ён, дрыжаў. Колас. // Сумна, нудна. Паслухаеш — і сэрцу сцішна: мы не сустрэнем больш таго, хто Беларусь, як песню, ўзвышаў і ў сэрца кінуў нам агонь. Таўлай.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
то́рба, ‑ы, ж.
Невялікі мяшок (звычайна даматканай тканіны). Вось маці з хаткі выбягае, Алесю торбу даручае, А ў торбе хлеб і, пэўна, сала, І весялей шмат хлопцам стала. Колас. // Мяшок з аўсом, што адзяваецца на галаву каню. // Мяшок старца як сімвал жабрацтва. Лапці, торба, хлеб з мякінай, Цемра курнай хаты, — Невясёлыя ўспаміны Аб жыцці праклятым. Крапіва.
[Цюрк. torba.]
•••
Давесці да торбы гл. давесці.
Дайсці да торбы гл. дайсці.
З торбай ісці гл. ісці.
Пусціць з торбаю (па свеце) гл. пусціць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
уня́цца, уймуся, уймешся, уймецца; уймёмся, уймяцеся; пр. уняўся, унялася, ‑лося; заг. уйміся; зак.
Разм.
1. Перастаць хвалявацца, плакаць, крычаць і пад.; суняцца, супакоіцца. Жаночы лямант крыху быў уняўся, але шчуплая смуглявая жанчына, матляючы ў паветры кулакамі, насядала на Юстына. Стаховіч. Лена апусцілася на мяккую капу, горка заплакала. Тлум адразу ўняўся. Ваданосаў.
2. Стаць больш слабым па сіле праяўлення; спыніцца, супакоіцца. Баец сцішыўся ў доле, так яму стала лягчэй — спякотны жар уняўся. Быкаў. Бяскрайняя снежная роўнядзь! Завіруха ўнялася. Мыслівец.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
папрасі́ць сов.
1. в разн. знач. попроси́ть;
п. дазво́лу — попроси́ть позволе́ния;
хво́ры ~сі́ў вады́ — больно́й попроси́л воды́;
я папрашу́ вас не размаўля́ць — я попрошу́ вас не разгова́ривать;
п. за сястру́ — попроси́ть за сестру́;
2. пригласи́ть, попроси́ть, позва́ть;
гасце́й ~сі́лі да стала́ — госте́й пригласи́ли (попроси́ли) к столу́;
◊ п. прабачэ́ння — (выбачэ́ння —) попроси́ть проще́ния (извине́ния)
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
са предлог с род., вин. и твор. (употребляется вместо «з» перед словами, начинающимися с двух или более согласных, если первая из них с, з, ж, м, ш) с, со;
прыбра́ць пасу́ду са стала́ — убра́ть посу́ду со стола́;
з’еў са жме́ню я́гад — съел с горсть я́год;
по́йдзем са мной — пойдём со мной;
см. з
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Кош 1 ’плеценая з лазы, карэння і інш. круглая пасудзіна для складання і пераноскі чаго-небудзь’ (ТСБМ, Нас., Шат., ТС, Сл. паўн.-зах., З нар. сл., Бяльк., Сцяшк., КЭС, лаг., Мат. Гом., Яруш.). Укр. кіш, рус. кош, ст.-рус. кошь ’тс’, ст.-слав. кошь, балг. кош, макед. кош, серб.-харв. ко̏ш, славен. kòš ’тс’, польск. kosz, чэш. koš, славац. koš, в.-луж. koš, н.-луж. kós ’тс’. Паколькі прасл. košь не мае адпаведнікаў у іншых індаеўрапейскіх мовах і ў той жа час нібы вытворнае ад яго košelь мае надзейны лацінскі адпаведнік (гл. кашэль), можна меркаваць, што ў даным выпадку маем справу са зваротным словаўтварэннем: košelь > košь. Прасл. košelь разглядаем як пранікненне з італійскіх моў (∼ лац. quālum < *ku̯aslom) (Мартынаў, Изоглоссы, 10), якое ў працэсе адаптацыі на славянскай моўнай глебе стала разглядацца як вытворнае з суфіксам ‑elь (гл. SP, 1, 208).
Кош 2 ’Вялікая Мядзведзіца’ (Нар. лекс.). Да коўш. Параўн. коўшык (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пе́начка ’птушка атрада вераб’іных, Phylloscopus’ (ТСБМ). Укр. пі́ночка, рус. пе́ночка ’тс’, дыял. ’малінаўка’, польск. pienka ’сітаўка, (жоўтая) пліска’, ст.-польск. ’шчыгол’, ’зяблік’, н.-луж. pěnica, чэш. pěnice, славац. penica, славен. pẹ́nica, peníca ’валасянка’. Няма адзінай думкі наконт паходжання. Сной (Бязлай, 3, 25) зыходзіць з прасл. *pě(g)nica/*pęga ’невялікая пеўчая птушка’, пацвярджаючы супастаўленне Міклашыча (245) з літ. spigti ’свістаць, шчабятаць’, speñgti ’звінець, гудзець, шумець’. Махэк₂ (443) мяркуе, што pěnice паходзіць з *pěhnice < pěhza ’валасянка’, паходжанне якога няяснае. Брукнер (409) звязвае польск. pienka з пянька́ (каноплі), Мараўскі (Sprawozdania Poznańskiego TPN, 1, 1928, 37) і Сакалоўскі (Ptaki ziem pol., 2, W-wa. 1952, 162) выводзяць слова з гукапераймання pink‑pink, якое стала падставай нават для ням. Fink (ст.-в.-ням. fincho ’зяблік’), англ. finch, італ. pincione, грэч. σπίγγος ’тс’, гл. Струтыньскі, 95, які мяркуе, што pěnъka узнікла на слав. глебе. Беларуская назва, хутчэй за ўсё, запазычана з рускай мовы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
уба́виться
1. уба́віцца; (уменьшиться) зме́ншыцца, паме́ншыцца, стаць менш;
наро́ду у ка́ссы уба́вилось наро́ду ля ка́сы ўба́вілася (зме́ншылася, паме́ншылася, ста́ла менш);
2. (убыть) убы́ць, зме́ншыцца, паме́ншаць, паме́ншыцца; (о воде) убы́ць, паме́ншаць, спа́сці; (о луне) убы́ць;
воды́ в реке́ уба́вилось вады́ ў рацэ́ паме́ншала;
дни уба́вились дні паме́ншалі (зме́ншыліся);
луна́ уба́вилась ме́сяц убы́ў;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
ху́же сравн. ст.
1. нареч. горш, го́рай;
ему́ ста́ло ху́же яму́ ста́ла горш (го́рай);
ху́же всего́ то, что… горш (го́рай) за ўсё то́е, што…;
как нельзя́ ху́же як найго́рш (як найго́рай);
2. прил. го́ршы [за каго, за што, як (чым) хто, як (чым) што];
нет ничего́ ху́же, чем… няма́ нічо́га го́ршага, як…;
он не ху́же други́х ён не го́ршы за і́ншых.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
заня́ць, займу́, зо́ймеш, зо́йме; займі́; заня́ты; зак.
1. што. Запоўніць сабой якую-н. прастору, прамежак часу.
Кнігі занялі ўсю паліцу.
Гэта работа зойме ў нас дні два.
2. што. Размясціцца дзе-н.; уступіць куды-н., авалодаўшы чым-н.
З. месца ў вагоне.
З. кватэру.
Полк штурмам заняў варожы гарнізон.
З. крэпасць.
3. перан., каго (што). Зацікавіць, цалкам захапіць.
Мяне заняла гэта работа.
4. каго (што). Даць работу, занятак каму-н.
З. на ўроку ўсіх вучняў.
З. гасцей размовамі.
5. што. У спалучэнні з некаторымі назоўнікамі: заняць пасаду.
З. вакансію.
З. месца малодшага навуковага супрацоўніка.
З. кафедру ў інстытуце.
6. каго-што. Захапіць, збіраючы ў адно месца і гонячы куды-н. (пра жывёлу).
З. статак і гнаць дадому.
7. што. Распачаць.
З. шырокі пракос.
◊
Дух заняло (разм.) — стала цяжка дыхаць ад чаго-н. (хвалявання, хуткага руху і пад.).
Мову заняло каму — страціў здольнасць гаварыць.
|| незак. займа́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е (да 1—5 і 7 знач.).
|| наз. заня́цце, -я, н. (да 2 і 4 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)