халада́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; незак.

1. безас. Пра наступленне халадоў, паніжэнне тэмпературы паветра.

У кастрычніку стала х.

2. Тое, што і халадзець (у 2 знач.; разм.).

3. Пакутаваць ад холаду; мерзнуць (разм.).

У вайну і халадалі і галадалі.

|| зак. пахалада́ць, -а́е (да 1 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

Страда́ць, страда́тэ ‘перажываць’ (в.-дзв., люб., кам., Сл. ПЗБ), ‘гараваць, мучыцца’ (Некр., ТС), ‘пакутаваць’ (Ян.), стражда́ць ‘пакутаваць’ (Нар. Гом.), стражда́цца ‘вандраваць, ездзіць (па свеце)’ (Сцяшк. Сл.), стра́да ‘цяжкае жыццё, мука’ (ПСл), страда́, стра́да ‘пакута’ (Ян.), стра́днік, стра́дніца ‘гаротнік, пакутнік, гаротніца, пакутніца’ (Нас., Шымк. Собр.; гом., Нар. лекс.; Растарг., Ян., ТС), стра́дочка ‘гора, мука’ (ТС), стра́дны ‘гаротны, змучаны’ (там жа). Параўн. укр. страда́ти, стражда́ти ‘цярпець, пакутаваць’, рус. страда́ть ‘тс’, стараж.-рус. страдати ‘працаваць; цярпець, пакутаваць’, страждеть ‘мучыцца’, старое польск. stradać ‘траціць, пазбаўляцца чаго-небудзь’, чэш. strádati ‘цярпець, пакутаваць’, славац. stradať ‘тс’, в.-луж. tradać ‘бедаваць’, н.-луж. tšadaś ‘тс’, серб.-харв. стра́дати ‘пакутаваць’, славен. strádati ‘тс’, балг. стра́дам ‘тс’, макед. страда ‘тс’, ст.-слав. страдати ‘пакутаваць; напружвацца, змагацца’. Прасл. *stradati ‘бедаваць’ лічыцца аддалена роднасным лац. strēnuus ‘старанны, дзейны; дужы’, грэч. στρηνής, στρηνός ‘востры, жорсткі’, што бліжэй тлумачаць старацца (гл.); выводзіцца з і.-е. strō‑ з пашырэннем ‑dh‑, звязаным з *(s)ter‑ ‘быць нерухомым, аслупянелым’. Гл. Фасмер, 3, 770; ЕСУМ, 5, 431; Новое в рус. этим., 220. У сувязі з шырокім распаўсюджаннем у народнай мове малаверагодна новае запазычанне з рускай мовы (так Сл. ПЗБ, 4, 593).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

хрыпа́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.

Разм. Пакутаваць ад хрыпаты, гаварыць хрыпла. [Тамаш:] — Хрыпаю і баліць ва мне ўсё. Косці ломіць. У галаве кружыць. Чорны. // Утвараць хрып. Совы пад стрэхамі папазаводзіліся — хрыпаюць, як пачвары. Скрыган.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Пераёчыцца (піряёчыцца) ’напакутавацца’ (Юрч. СНЛ). Да пера- (гл.) і ёчыць < ёкаць/еката́ць (гл.) ’галосіць, вішчаць працяглы час’ > ’пакутаваць’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Кавэ́нчыцца ’мучыцца перад смерцю’ (Гарэц.), кавэнчыць ’выпрошваць плачучы’ (Др.-Падб.), кавэнчыцца ’пакутаваць (ад фізічнага болю)’ (Жд. 2), кавэнчыцца ’хварэе’ («калі дзіця плачэ і паводзіць сябе неспакойна») (полац., Нар. лекс.), ’мучыцца, пакутаваць (ад раны, ад болю)’ (віц., стаўбц., Нар. сл.), кавэнчыць ’мучыць’ (Нас.), ’вельмі мучыцца’ (стол., Нар. лекс.), кавэнчыцца ’цацкацца, насіцца’ (Юрч.). Адносна этымалогіі гл. кавенчыцца (адаптаваная фанетычная форма).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

тамі́цца, тамлю́ся, то́мішся, то́міцца; незак.

1. Зморвацца, прыставаць ад цяжкай, непасільнай працы.

2. Мучыцца, пакутаваць ад чаго-н.

Т. ў палоне.

Т. ў чаканні.

3. Вытрымлівацца пры пэўных умовах для набыцця неабходных якасцей (спец.).

|| зак. стамі́цца, стамлю́ся, сто́мішся, сто́міцца (да 1 знач.) і утамі́цца, утамлю́ся, уто́мішся, уто́міцца (да 1 знач.).

|| наз. тамле́нне, -я, н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

Ма́рчыць ’марыць тугою; сумам’, ма́рчыцца ’пакутаваць, сохнуць’ (Нас.). Укр. марчі́ти ’старэць, прыходзіць да заняпаду’. Да морак, марката́ (гл.) (гэтаксама Цвяткоў, 57).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

распе́ў, ‑спеву, м.

Працяжны напеў, мелодыя як характэрная рыса спеву. // Напеўнае вымаўленне (гаворка, чытанне). [Багдановіч] — чытае — глухім, нізкім распевам аб тых, хто ў цяжкі час выракся Айчыны, аб тых, што забылі, як можна пакутаваць за яе. «Маладосць».

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

◎ Мы́чыцца ’круціцца, мільгаць каля чаго-небудзь’ (Нас.). Інтэнсіў ад імчицца (гл.). Роднаснае да рус. мыкаться. Параўн. рус. уладз. мычкаться ’мучыцца, гараваць, пакутаваць’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Пекеляв́аць ’пакутаваць’ (брасл., Сл. ПЗБ). Відаць, утворана паводле польск. piekłować ’рабіць пекла ў хаце’, pieklić się ’злаваць, шалець, вар’яваць, скандаліць’ (ад piekło).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)