цэнтра́л, ‑а, м.

Уст. Цэнтральная катаржная турма ў дарэвалюцыйнай Расіі, прызначаная галоўным чынам для палітычных зняволеных. Аляксандраўскі цэнтрал.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

цямні́ца, ‑ы, ж.

1. Месца зняволення, турма. І рухнуць апоры Фашысцкіх цямніц, Нявольнікі выйдуць Да ясных зарніц. Купала.

2. Цёмнае памяшканне, пазбаўленае святла; проціл. святліца. Замест жа хібарак, панылых цямніц, Паставім прыгожых святліц. Колас.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

катала́жка, ‑і, ДМ ‑жцы; Р мн. ‑жак; ж.

Разм. пагард. Турма, арыштанцкая, месца зняволення. Вядзе Данілу зноў канвой У каталажку ў дом астрожны. Колас. Там, у паліцэйскай каталажцы, здарылася тое, чаго Юрый баяўся. Навуменка.

[Ад «каталаж» замест «такелаж» — снасці, памяшканне для іх на судне.]

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

куту́зка, ‑і, ДМ ‑зцы; Р мн. ‑зак; ж.

Уст. Турма, арыштанцкая камера. — Толькі пра гэта цяпер няможна гаварыць, бо як пачуе паліцыя, то як таго дзядзьку Данілу адразу арыштуе і ў кутузку пасадзіць. Каліна.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

даню́хацца, ‑аюся, ‑аешся, ‑аецца; зак.

Разм.

1. Празмерна доўга, часта нюхаючы, дайсці да непрыемных вынікаў.

2. перан. Дазнацца, разведаць пра што‑н. якім‑н. непрыстойным спосабам. — Данюхаецца паліцыя, і тады... арышт, здзекі, а потым суд і турма. Мурашка.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Затво́р ’канструкцыя для закрывання і адкрывання апаратуры’ з рус. затвор ’тс’. Параўн. укр. затвор ’тс’, польск. zatwór ’прыстасаванне для замыкання’, чэш. zátvor ’прыстасаванне для закрыцця’, ’зняволенне’, славац. zátvor ’засаўка’, ’забарона распараджацца маёмасцю’, ’зняволенне’, славен. zatvór ’замок, затвор у млыне’, серб.-харв. за́твор ’турма’, ’закрыванне’, балг. затво́р ’турма’, ’частка агнястрэльнай зброі’. Ст.-слав. затворъ ’замок, засаўка’. Ст.-рус. затворъ, затвора ’замок, засаўка’, ’асада, турма, прабыванне ў турме’, ’дзверы, вароты’. Спецыялізацыя значэння адбывалася, відаць, у рус. мове, хаця агульная база яго была ўжо ў прасл. Прасл. zatvorъ утворана з чаргаваннем галоснага ад zatverti, дзе ‑t‑ адцягнена ад otverti, а корань ver‑ той самы, што ў верая (гл.). Фасмер, 2, 82; Шанскі, 2, З, 67–68.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

астро́г, ‑а, М ‑розе, м.

Уст.

1. Месца, дзе трымаюць зняволеных; турма. Сцяпан толькі пазалетась, калі прыйшлі таварышы, вярнуўся з панскага астрога, прычакаўшы, нарэшце, таго, за што пакутаваў. Брыль. [Гаруе:] — Мяне польскія жандары пасадзілі былі разам з табою [Галенай] у астрог. Чорны.

2. У старажытнасці — умацаваны горад, абнесены тынам.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

памо́ўчваць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.

Разм. Устрымлівацца або ўхіляцца ад размоў, захоўваць маўчанне. — Вось забралі [сына] і павезлі ў турму. А дзе тая турма, і якая яна, адкуль мне ведаць. Вось і еду, шукаць буду. — Ты, бабка, шукай ды памоўчвай, а то і сама трапіш туды. Лынькоў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

Ба́хта ’гаўптвахта’ (Нас.), рус. дыял. ба́хта ’турма’, укр. дыял. ба́хта ’вежа’. Рудніцкі (89) лічыць, што гэта слова паходзіць ад ба́шта (гл.). Але хутчэй ба́хта < аба́хта. Параўн. укр. (вядомае з XVII ст.) аба́хта ’гаўптвахта’, оба́хта (< ням. Hauptwacht).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Астро́г, вастро́г. Рус. остро́г ’частакол, умацаваны гарадок, турма’, укр. остріг ’пляцень з крышай’, турма’, польск. ostróg ’частакол, умацаванае месца, замак, ’турма ў царскай Расіі’ (гэта значэнне, відаць, з усходнеславянскіх моў), чэш., славац. ostroh ’адгор’е, мыс’ (параўн. рус. отрог, рус. дыял. острог ’мыс’), славен. ostròg ’умацаванае месца’. Ст.-слав., ст.-рус., ст.-бел. острогъ ’частакол, умацаванае месца’. Міклашыч (293), Гараеў (243), Мікала (IF, 6, 350), Зубаты (Studie, 1, 2, 171) адносілі да кораня слова сцерагчы, што фанетычна недакладна; Махэк₂ (420) выводзіць з ostožiti (гл. астожжа) з пазнейшай кантамінацыяй з востры. Мейе (Études, 354). Праабражэнскі (1, 666–667), Фасмер (3, 166) (дзе гл. іншую літаратуру) звязваюць з *ostr‑. Суфікс ‑g‑ яшчэ ў вярыга і інш. Па Фасмеру першапачатковае значэнне ’вострае’, адкуль, можна вывесці і ’мыс’, і гару’, і інш. Аднак больш верагодна дапушчэнне Праабражэнскага пра тое, што першапачаткова размова ішла пра плот з вострымі коллямі. Гл. астрога. Тады чэш., славац. і рус. паралелі не трэба атаясамліваць з гэтым словам.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)