Verbum

Жы́вапіс ’від выяўленчага мастацтва’ (ТСБМ). Рус. (з 1704 г.) жи́вопись, укр. жи́вопис, славен. živopis (< ст.-слав., Плетаршнік), серб.-харв. жи̏вопӣс, балг. живопѝс (з 1843 г.), макед. живопис ’тс’. Ц.-слав., ст.-рус. живописьць (1097 г.), живописъ ’мастак’, живописати. Рус., паводле Шанскага, словаўтваральная калька з грэч. ζωγραφία (Шанскі, РЯШ, 1956, 4, 57; Шанскі, 1, Д, Е, Ж, 290). Бел. слова, відаць, з рус. у XX ст.

Жыд уст. ’яўрэй’ (Нас.). Рус., укр., балг., макед. жыд, польск. żyd, в.-луж., чэш., славац., славен. žid, н.-луж. žyd, серб.-харв. жи̏д ’тс’. Ст.-слав. жидовинъ ’яўрэй, іудзей’. Ст.-рус. жидъ (XII ст.), ст.-бел. жидъ (Скарына). Агульнаслав. (да IX ст., ці прасл.?) запазычанне са ст.-італ. giudio < лац. iudaeus < грэч. ἰουδαῖος. Фанетычна ži‑ < žu‑. Фасмер, 2, 53 (з літ.); Махэк₂, 727; Эрну-Мейе, 326.

Запавет ’наказ патомкам’. Укр. заповіт ’тс’. Параўн. ст.-слав. заповѣдь ’запаведзь’, ст.-рус. заповѣдь ’запаведзь, запавет, забарона’. Зах.-рус. кантамінацыя завет і запаведзь. Параўн. рус. варонеж. за́повесть ’запавет’, серб.-харв. за̏повест і славен. zapovę̂st ’загад, запаведзь’ < zapovědtь з суфіксам ‑tь, як vědtь > весць. У завет (гл.) той жа корань, што ў веча (гл.), у запаведзь — ведаць (гл.) (< vědati > po‑vědati > za‑povědati > zapověd‑ь).

Засло́н ₁ ’атрад для аховы галоўнай часткі войска’. Рус. засло́н, укр. заслі́н, засло́н ’тс’, славен. zaslòn ’тое, што засланяе, заслона’, серб.-харв. за́слон ’тс’, балг. засло̀н ’сховішча’. Ст.-рус. заслонъ ’заслонка’ (XVI ст.). Сучаснае бел. заслон ’атрад’, відаць, з рус., дзе адбылася спецыялізацыя значэння слова, утворанага як бязафіксны назоўнік ад заслоняти ’закрываць, прыкрываць’. Шанскі, 2, З, 62. Гл. заслона.

Засло́н ₂ ’лаўка’. Гл. аслон, услон.

Звяк ’металічны ці шкляны гук’. Рус. звяк, укр. дзвяк, польск. dźwięk, славен. zvèk, серб.-харв. зве̑н, зве̏ка, балг. звек, макед. ѕвек. Ц.-слав. звѧкъ ’гук’ (XIV ст.). Ст.-рус. звякъ (XVI ст.). Прасл. zvękъ узыходзіць да і.-е. кораня *gʼhu̯en‑ ’гучаць’ з падаўжэннем k (як і zvǫkъ > рус. звук) Покарны, 1, 491; Траўтман, 374; Махэк₂, 720; Фасмер, 2, 88; Шанскі, 2, З, 81. Гл. звінець, звяга.

Зніка́ць ’пераставаць існаваць’. Рус. сника́ть ’панікаць’, укр. зникати ’знікаць’, польск. znikać ’тс’, чэш. кніжн. znikati, славац. уст. zniknút, славен. znikniti ’прайсці’, ’знікнуць’, izníkniti ’знікнуць’, серб.-харв. ѝзникнути ’ўзысці (пра расліну)’, ’узнікнуць, ’з’явіцца’, балг. изнѝквам ’узнікнуць, панікнуць’, макед. изникне ’знікнуць’, ’узыйсці’. Ц.-слав. изникнѫти ’знікнуць’, съникнѫти ’заглядваць уперад’, съницати ’наглядаць’ (Міклашыч, Lex. paleosl.), ст.-рус. изницати ’ўзнікаць’. З прэфіксам z‑ (< jьz ці sъn‑) ад дзеяслова nikati (гл. нікнуць).

Кля́сці ’праклінаць’ (ТСБМ, Шат., ТС, Сл. паўн.-зах., Янк. II, Яруш., Гарэц., Сцяшк., Бяльк.). Укр. клясти, рус. клясть, ст.-рус. клѧти ’тс’, ст.-слав. клѧти, балг. кълка, макед. колне, серб.-харв. кље́ти, славен. kléti ’тс’, польск. kląć, чэш. klíti, славац. kliať, в.-луж. kleć, н.-луж. klěś ’тс’. Вядомая этымалогія (Брукнер, 232) звязвае klęti з kloniti (клятва давалася на каленях) (Трубачоў, Эт. сл., 10, 38).

◎ Ко́стур ’мыліца’ (Ян.). Укр. костур, рус. костур ’тс’, балг. костур ’шкілет, ножык’, серб.-харв. костура ’кішэнны ножык, брытва’, костур ’шкілет’, славен. kostura ’складаны нож’, польск. kostur ’касцяная палка, мыліца’, чэш. kostur ’дубінка’, славац. kostur ’нож’. Да назваў вырабаў з косці або з дрэва і косці. Прасл. kostur з kostь пры дапамозе суфікса игъ (гл. SP, 2, 26). Параўн. Трубачоў, Эт. сл., 11, 165–166.

Кра́каць ’крычаць (звычайна пра качак, варон і некаторых іншых птушак)’ (ТСБМ, Нас., Мат. Гом., ТС, Сл. паўн.-зах., Яруш.). Укр. кракати, рус. кракать, ст.-рус. кракати ’тс’, серб.-харв. кра̑кат ’квакаць, кудахтаць’, славен. krȃkati ’каркаць’, польск. krakać, чэш. krakati, славац. krákať, н.-луж. křakaś ’тс’. Прасл. krakati — гукапераймальная лексема. Бліжэйшая індаеўрапейская паралель — лац. crōcio, crōcīre ’каркаць’ (Бернекер, 1, 603; Трубачоў, Эт. сл., 12, 92).

Крык ’вельмі моцны гук голасу’ (ТСБМ, Бяльк., Яруш., Сержп. Пр., Бяльк., Сержп., Ск., ТС). Укр. крик, рус. крик ’тс’, макед. крик, серб.-харв. кри̑к, славен. krȋk ’тс’, польск. krzyk, чэш. křik, славац. krik, в.-луж. křik, н.-луж. kśik ’тс’. Прасл. krikъ зваротнае словаўтварэнне да kričati. Параўн. літ. krỹkti ’крычаць’. Іншыя паралелі больш праблематычныя (Фасмер, 2, 376–377; Слаўскі, 3, 240; Фрэнкель, 298–299).