◎ Лаўды́ ’добра’ (Яўс.): «…лаўдьі табе, калі усе пымагиюць…» Відавочна, уграфінізм, параўн. эст. laudi ’палок у лазні’ < laud ’стол’, ’дошка’, вепск. лaud ’тс’. Семантыка слова лаўды — вынік развіцця значэння ’палок у лазні’ > ’асалода, раскоша ад парання ў лазні’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Плава́к ’плывец’ (лун., Сл. Брэс., Шатал.; стол., Нар. лекс.). Відаць, утворана пад уплывам польск. pływak ’тс’, але з бел. суфіксам і націскам (параўн. спява́к, язда́к, раза́к, хада́к) ад пла́ваць (гл.). Сюды ж плыва́к ’плытагон’ (іван., Нар. лекс.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
чыгу́н, ‑а і ‑у, м.
1. ‑у. Сплаў жалеза з вугляродам, больш крохкі і менш коўкі, чым сталь, які прымяняецца для перапрацоўкі ў сталь і для вытворчасці літых вырабаў. Выплаўка чыгуну. Коўкі чыгун. □ Другі [сын] кажа [бацьку:] — На заводзе Быць хачу даўно я, Дзе чыгун ракою льецца, Дзе звініць сталь звонам. Купала.
2. ‑а. Гаршчок з такога металу. Таіса пачала ставіць міскі і талеркі на стол, дастала з печы чыгун. Паслядовіч. // Колькасць, аб’ём чаго‑н., што ўваходзіць у такі гаршчок ці пасудзіну, змесціва такога гаршка ці пасудзіны. З’есці чыгун баршчу. Сагрэць чыгун вады. □ Раніцай Якавіха высыпала на стол чыгун-вядзёрнік бульбы ў мундзірах, налівала міску малака — садзіцеся і ешце. Лобан.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Марымонцкі, марімонскі (хлеб, мука) ’пшанічная мука вышэйшага гатунку і хлеб з яе’ (Маш.; лун., стол., ЛАПП; калінк., З нар. сл.; жытк., Нар. словатв.). Ад назвы мястэчка Marymont ля Варшавы. Гл. малімончык. Сюды ж марымоны ’смачныя рэчы, далікатэсы’ (ТС).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пу́кер ’мазоль’ (пін., Шатал.), нукер ’пухір’ (пін., Нар. лекс.), нукір ’тс’: нукір выскочыв (стол., Сл. Брэс.). Да пук ’выпукласць, виступаючая частка’; аднак падабенства семантыкі да пухір (гл.) прымушае звязаць з пу́хнуць з заменай х на к (балтыйскі ўплыў?).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
сажа́ть несов., в разн. знач. саджа́ць, садзі́ць;
сажа́ть цветы́ саджа́ць (садзі́ць) кве́ткі;
сажа́ть госте́й за стол саджа́ць (садзі́ць) гасце́й за стол;
сажа́ть кого́-л. за рабо́ту саджа́ць (садзі́ць) каго́-не́будзь за рабо́ту;
сажа́ть в тюрьму́ саджа́ць (садзі́ць) у турму́;
сажа́ть хле́бы в печь саджа́ць (садзі́ць) хлеб у печ;
сажа́ть насе́дку саджа́ць квакту́ху; см. сади́ть 1;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
кру́глы в разн. знач. кру́глый;
к. стол — кру́глый стол;
~лае пале́на — кру́глое поле́но;
~лая галава́ — кру́глая голова́;
к. твар — кру́глое лицо́;
○ ~лыя ду́жкі — кру́глые ско́бки;
◊ ~лыя лі́чбы — кру́глые ци́фры;
за ~лым стало́м — за кру́глым столо́м;
~лая сірата́ — кру́глая сирота́;
~лыя пяцёркі — кру́глые пятёрки;
~лая су́ма — кру́глая су́мма;
к. ду́рань — кру́глый дура́к;
к. год — кру́глый год
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
чвэрць ж., в разн. знач. че́тверть; (плотн., стол. — ещё) четверти́на;
ч. стаго́ддзя — че́тверть ве́ка;
ч. гадзі́ны — че́тверть ча́са;
паста́віць адзна́кі за пе́ршую ч. — поста́вить отме́тки за пе́рвую че́тверть;
ч. а́ркуша — че́тверть листа́;
такт у тры ~ці — муз. такт в три че́тверти;
выбіра́ць ~ці — плотн., стол. выбира́ть че́тверти (четверти́ны);
◊ тры чвэ́рці да сме́рці — дыша́ть на ла́дан
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
безрука́ўка, ‑і, ДМ ‑ўцы; Р мн. ‑кавак; ж.
Куртка або кофта без рукавоў. Цяпер, калі «рэдактар» скінуў кубанку, шынель і ў чорнай аўчыннай безрукаўцы паўзверх гімнасцёркі сеў за стол, скрытая трывога і злосць яго пачала непрыкметна пераходзіць на смех, які ўжо, здаецца, пачаў праступаць на твары. Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
дармае́д, ‑а, М ‑дзе, м.
Разм. Той, хто не працуе, а жыве на чужыя сродкі. [Статкевіч] нічога карыснага не рабіў, дармаедам сядзеў на шыі ў маці. Алешка. [Пятро] сеў за стол не з радасным пачуццём жаданага госця, а з прыкрым балючым пачуццём — госця няпрошанага, дармаеда, які есць чужы хлеб. Шамякін.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)