Verbum

Піла́, пі́лка ’стальная пласціна або дыск з зубамі для разразання’ (ТСБМ, Яруш., Нас., Сл. ПЗБ. Бяльк., ТС); ’сварлівы чалавек, сварлівая жонка’ (ТСБМ, Нас.), ’настойлівы’, пілкі ’які мае уласцівасць да пілавання’ (Нас.). Укр. пила́, рус. пила́ ’піла’, пи́лка, пилочка ’напільнік’, польск. piła ’тс’, старое pieła ’тартак’, чэш. pila ’піла’, ’тартак’, ст.-чэш. pila ’піла’, ’напільнік’, славац. pila ’піла’, ’тартак’, славен. píla ’напільнік’, рэз’ян. ’хрыбетны’, нотранск. ’піла’, серб.-харв. пи́ла ’піла’, ’напільнік’, макед. пила ’піла’, пилана ’напільнік’, балг. пила ’піла’, ст.-слав. пила ’тс’. Прасл. *pila ’піла, напільнік’, роднаснае герм. *fila (ст.-в.-ням. fihala, fîla, ст.-в.-ням. vîle, ст.-англ. fil, англ. file), літ. peĩlis, лат. peilis ’нож’ (Махэк₂, 449), а таксама ст.-прус. peile ’тс’ (Траўтман, 210; Мюленбах-Эндзелін, 3, 192). Міклашыч (246), Кіпарскі (Gemeinslav., 257), Брукнер (414), Фасмер (3. 261), Бязлай (3, 36) гавораць пра запазычанне прасл. *pila з прагерм. fila, роднаснага ст.-грэч. πείκω ’чашу, стрыгу, драпаю’, πικρός ’востры’, ст.-інд. pim̊çati ’вырубвае’. Наяўнасць у прасл. *pila двух значэнняў тлумачыцца тым, што старажытныя пілы былі таўсцейшымі ў аснове, з больш вузкім палатном, карацейшымі, — нечым сярэднім паміж пілой і напільнікам. Сюды ж пілава́ць ’рэзаць пілою’ (ТСБМ, Яруш., Шат., Касп., Сл. ПЗБ), ’папракаць, мучыць’ (Шат.), піластаў ’настройшчык піл’ (Шат.).

Сядро́ ₁ ’палатно ў сетцы’ (ТС). Няясна. Магчыма, збліжэнне з польск. jadro ’сетка для лоўлі рыб альбо птушак, выпуклая яе частка’, кош. jadro ’сетка з матнёй’, ’складка ў адзенні’, ’(рэдкая) тканіна’, чэш. jadro ’ўнутранасць рыбацкай сеткі’, славен. jádran ’матня ў рыбацкай сетцы’, ст.-слав. ꙗдро ’выгін, выпукласць, складка’ (гл. ядро), для якога выводзіцца значэнне ’выпукласць, звісаючая частка, матня’ з першапачатковага ’нешта набухшае, абвіслае’ (гл. Слаўскі, 1, 485–486; ЭССЯ, 6, 43–44; SEK, 2, 324–325). Аднак цяжка вытлумачыць пачатковае с‑ (магчыма, уплыў дзеяслова сядзець, гл. сядро ₃).

Сядро́ ₂ ’здор’ (брэсц., ЖНС), сюды ж, відаць, ст.-бел. сѧдра: чрева его сѧдра зубъ слоновых, што перакладаецца як ’пласціна’ (Альтбаўэр), сѧдръ: кости его сѧдръ сталныи; подобїѧ сѧдра зубнаго з няясным значэннем (КГС). Параўн. рус.-ц.-слав. сѧдра ’загусцелая вадкасць’, серб.-ц.-слав. сѧдра ’тс’, чэш. sádra ’гіпс’, славац. sadra ’тс’, славен. sadra ’тс’, серб.-харв. са̏дра, се̏дра ’гіпс, вапнавы нацёк’, гідронім балг. Седрач, харв. sedro ’порысты камень’. Апошняе Махэк₂ (535) выводзіць ад кораня *sęd‑ са старадаўнім суфіксам ‑r‑, што фармальна і семантычна магчыма, але як амонім да разгледжаных слоў; сядро < сядзець, г. зн. ’тое, што асела на кішках’, параўн. сала. Гл. яшчэ Фасмер, 3, 825; Скок, 3, 185; Бязлай, 3, 213 (узводзяць да прасл. *sędra, што мае і.-е. паралелі); Вештарт, Лекс. Палесся, 134; Дурыданаў, БЕ, 23, 1–2, 105–108.

*Сядро́ ₃, седро́ ’задняя частка штаноў’ (стол., Нар. ск.), ’мянушка чалавека, шырокага ў касцях, з вялікай тазавай часткай’ (Альп.). Словаўтваральны варыянт назоўніка ад сядзець з суф. ‑р‑, параўн. сядло, садно, сядро ₁.