láchen

vi (über A) смяя́цца (з каго-н., з чаго-н.); рагата́ць

aus vóllem Hálse ~ — смяя́цца на ўсё го́рла

über das gánze Gesícht ~ — ззяць, расплыва́цца ўсме́шкай

Tränen ~ — смяя́цца да слёз

sich krank [krumm, schief] ~ — паміра́ць са сме́ху, смяя́цца да ўпа́ду

sich (D) ins Fäustchen ~ — смяя́цца ў кула́к

der hat nicht zu ~ — яму́ не да сме́ху

du hast gut ~ — табе́ до́бра смяя́цца

sich (D) ein Loch in den Bauch ~ — разм. парва́ць жыво́т ад сме́ху

◊ wer zulétzt lacht, lacht am bésten — (до́бра) смяе́цца той, хто смяе́цца апо́шні

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

рабо́та ж., в разн. знач. рабо́та;

р. машы́ны — рабо́та маши́ны;

р. сэ́рца — рабо́та се́рдца;

у мяне́ мно́га ~ты — у меня́ мно́го рабо́ты;

адзі́нка ~ты — физ. едини́ца рабо́ты;

се́льскагаспадарчыя ~ты — сельскохозя́йственные рабо́ты;

фартыфікацы́йныя ~ты — воен. фортификацио́нные рабо́ты;

здаць ~ту ў тэ́рмін — сдать рабо́ту в срок;

р. вядо́мага мастака́ — рабо́та изве́стного худо́жника;

пісьмо́вая р. — пи́сьменная рабо́та;

дыва́н то́нкай ~ты — ковёр то́нкой рабо́ты;

○ прымусо́выя ~ты — принуди́тельные рабо́ты;

◊ р. гары́ць у рука́х — рабо́та гори́т в рука́х;

пусці́ць у ~ту — пусти́ть в рабо́ту;

гэ́та не р. — э́то не де́ло;

~ты па го́рла — рабо́ты по го́рло;

браць у ~ту — брать в оборо́т (в рабо́ту);

р. з рук ва́ліцца — рабо́та из рук ва́лится

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

хапі́ць сов.

1. хвати́ть, схвати́ть, ухвати́ть;

х. за нагу́ — хвати́ть (схвати́ть, ухвати́ть) за́ ногу;

х. ка́мень — хвати́ть (схвати́ть, ухвати́ть) ка́мень;

2. (внезапно поразить) хвати́ть;

яго́ хапі́ў уда́р — его́ хвати́л уда́р;

3. (быть достаточным) хвати́ть;

сіл не хапі́ла — сил не хвати́ло;

гэ́тага хо́піць надо́ўга — э́того хва́тит надо́лго;

4. (о неприятностях) хвати́ть, доста́ться;

матро́сам хапі́ла ў час што́рму — матро́сам хвати́ло (доста́лось) во вре́мя што́рма;

5. разг. (выпить) хвати́ть;

х. ча́рку — хвати́ть рю́мку;

◊ х. це́раз край — хвати́ть че́рез край;

хапі́ла па го́рла — сыт по го́рло;

х. лі́шняга — хлебну́ть ли́шнего;

х. шы́лам па́такі — ухвати́ть ши́лом па́токи;

хапі́ла сумле́ння — хвати́ло со́вести;

хапі́ў з дзе́жкі, што не ба́чыць сце́жкі — посл. хлебну́л ли́шнего

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

Калоць 1 ’датыкаючыся чым-н. вострым, выклікаць боль; утыкаючы што-н. вострае, рабіць дзірку, адтуліну ў чым-н., праколваць’, ’бадаць, пароць (рагамі); забіваць чым-н. вострым (свіней)’, ’рассякаць на часткі; расшчапляць, раздрабняць’ (ТСБМ). У гаворках адзначаюцца значэнні ’датыкаючыся вострым, выклікаць боль і да т. п.’ (Бяльк., Касп., Нас., Сержп. Прымхі, Яруш.), ’забіваць свінню’ (Сержп. Прымхі), ’забіваць (рыбу) васцямі’ (полац., З нар. сл.), ’рассякаць на часткі, расшчапляць’ (Радч., Юрч.); у форме калоцца ’бадацца’ адзначаюць Мат. Гом.; калоць ’бадаць; забіваць; адчуваць востры боль, шчапаць’ (Сл. паўн.-зах.), калоць ’расшчапляць, калоць дровы; біць рагамі’ (ТС). У іншых мовах: укр. колоти ’калоць, бадаць, забіваць’, ’калоць свіней; расшчапляць, калоць дровы’, рус. колоть ’калоць; раздрабляць; забіваць свіней; калоць дровы і да т. п.’, у гаворках яшчэ і ’бадаць’, ’жаліць’. Польск. kłuć ’калоць; праколваць чым-н. вострым; раніць вочы’, ст.-польск. таксама ’змагацца на турніры’, літар. і дыял. ’забіваць (свінню) і інш.’, ’расшчапляць, калоць дрэве’ і цікавае ў Ліндэ, дыял. ’прарастаць’ (у Карловіча, 2, 377: «Pszenierka się kole»). Шэраг польск. значэнняў (гл. Слаўскі, 2, 275) безумоўна пад беларускім уплывам, параўн. адпаведныя спасылкі ў Карловіча, там жа, в.-луж. kłóć ’калоць; расшчапляць і да т. п.’, н.-луж. kłojś у падобных значэннях, чэш. kłáti ’калоць, забіваць; змагацца на турніры’, чэш. мар. ’бадаць; расшчапляць’, славац. klať ’забіваць (свіней)’, славен. kláti ’калоць; расшчапляць; біць; забіваць; кусаць; мучыць і да т. п.’, серб.-харв. кла́ти ’забіваць; мучыць; калоць; кусаць і да т. п.’, макед. колам ’забіваць, мучыць’, балг. коля ’пераразаць горла або адразаць галаву жывёле, калоць’, дыял. ’разразаць’, ст.-слав. клати ’заколваць, забіваць’. Узнаўляецца прасл. kolti з відавочна даўняй дыферэнцыяцыяй значэнняў на базе ’калоць (біць, датыкацца чым-небудзь вострым’, што давала і ’расшчапляць’ і ’забіваць’ (адкуль ’мучыць’ і інш.), гл. Слаўскі, 2, 275, дзе шырока прыводзіцца ранейшая літаратура. З і.-е. адпаведнікаў звычайна прыводзяць літ. kálti ’каваць, выдзёўбваць’ (цікава, што адпаведнае да слав. kovati літ. káuti мае значэнні ’біць, забіваць’ зусім не кавальскія тэрміны), лат. kalt ’біць’; з улікам іншых і.-е. форм узнаўляюць і.-е. kol параўн. БЕР, 2, 564.

Кало́ць 2 ’свідраваць’ (Юрч.). Адпаведнікаў да гэтай лексемы як быццам няма. Магчыма, мясцовы наватвор на базе калоць ’праколваць дзірку’, адкуль ’рабіць дзірку’ > ’свідраваць’.

Кало́ць 3 у выразе калоць‑калоць ’ківаць з боку на бок, патрасаючы’ (Нік. Напаў.), да калаціць (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Сма́га 1 ‘моцнае жаданне піць’, ‘недахоп вільгаці, суша, спёка’ (ТСБМ, Нас., Шымк. Собр., Бяльк., Пятк. 2, Шат., Нік. Очерки, Касп., Байк. і Некр., ТС, Сл. ПЗБ), сма́га, сьмя́га ‘тамленне, млосць’, сма́га ‘белы згустак на губах’ (Ласт., Варл.), ‘засмягласць вуснаў пры гарачцы’, ‘іржа на збожжы’ (Арх. Федар.), ‘марыва ад спёкі’, ‘загар’ (Гарэц.), сма́гнуць ‘знемагаць, мучыцца ад смагі, гарачыні’, ‘перасыхаць, сохнуць (пра губы, горла, рот)’ (ТСБМ, Шат., Касп., Бяльк.; драг., З нар. сл.; пух., Сл. ПЗБ), ‘марнець’ (ганц., Сл. ПЗБ), сма́жыць ‘гатаваць на агні (мяса, рыбу, грыбы і пад.)’, безас. ‘пра сухасць у роце, выкліканую смагай’, ‘апякаць прамянямі, паліць (пра сонца)’ (ТСБМ, Нас., Байк., Шат., Сцяшк., ТС, Сл. ПЗБ, ЛА, 4). Укр. сма́га, сма́гнути, сма́жити ‘тс’, рус. зах., паўд. сма́га, сма́гнуть, смя́гнуть, сма́жить ‘тс’, стараж.-рус., ст.-рус., ц.-слав. смага ‘агонь; сухасць; гарачка’, ст.-польск. smaga ‘сухасць у роце’, smażyć ‘сушыць, падпякаць’, в.-луж. smaha ‘загар’, smahnyć, smažíc, н.-луж. smaga ‘апёк; поле пад парам’, smagnuś, smažyś, чэш. старое smaha, smáha ‘пах нечага спаленага’, smahnouti ‘сохнуць, сушыцца’, славац. smažiť ‘сушыць’ харв. дыял. smȁga ‘вялікая прагавітасць’, серб.-харв. сма̀гнути ‘пацямнець, загарэць’, славен. smága ‘смуглая скура’, smágniti ‘тужыць’. Цяжка звесці да адной праформы. Прасл. *smaga выводзяць з *smažiti ‘сушыць на сонцы’ па тыпу *slava — *slaviti (гл. Бязлай, 3, 268), параўноўваюць з літ. smogóti ‘сушыць’ (гл. Рэйзак, 584), дзе кароткая ступень вакалізму суадносіцца з *smagnǫti ‘тс’. Вакалізм славянскіх слоў тлумачыцца ўплывам *pražiti ‘пражыць’ і роднасных, аднак поўнасцю прыняць версію перашкаджаюць формы з каранёвым ‑o‑ (гл. смаголь). Махэк₂ (559) набліжае гэтыя словы да ням. schmachten ‘сохнуць, мучыцца смагай або голадам’. Гл. Фасмер, 3, 663 з іншай літ-рай, Шустар-Шэўц, 1317. Міклашыч (311) і Праабражэнскі (2, 333) адносяць сюды ж смуглы (гл.) з іншай ступенню чаргавання. Паводле Куркінай (Этимология–1985, 11), для праславянскага стану характэрна этымалагічнае гняздо з чаргаваннем асноў *smeg‑/*smog‑/*smaga. Гл. яшчэ смяга.

Сма́га 2, смага́ ‘налёт пылу, копаці’ (смарг., чэрв., Сл. ПЗБ). Семантычная кантамінацыя смага і смуга (гл.).

Сма́га 3 ‘гора, бяда’, сма́гнуць ‘гараваць, бедаваць’ (слуц., Моўныя адзінкі і кантэкст, Мн., 1992, 268), сма́га ‘гора, бяда, няшчасце’ (Сл. рэг. лекс.). Параўн. укр. дыял. смага́ ‘бяда’. Няясна; магчыма, працяг семантычнага развіцця смага 1 (гл.), сма́гнуць. Параўн. ЕСУМ, 5, 315.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

узя́ць, вазьму, возьмеш, возьме; пр. узяў, узяла, ‑ло; заг. вазьмі; зак.

1. Зак. да браць.

2. заг. і інф. (часта ў спалучэнні з часціцамі «хоць», «хоць бы»). Ужываецца пры ўказанні на тое, што патрабуе пільнага разгляду: спыніць увагу, разгледзець як прыклад.

•••

Узяць на каравул — аддаць пашану асобым ружэйным прыёмам.

Дзіва ўзяло каго гл. дзіва.

Завідкі ўзялі гл. завідкі.

Наша (ваша, іх) узяло (возьме) — тое, што і наша (ваша, іх) бярэ (гл. браць).

Ні ўцяць ні ўзяць гл. уцяць.

Узяць быка за рогі — тое, што і браць быка за рогі (гл. браць).

Узяць верх над кім — тое, што і браць верх над кім (гл. браць).

Узяць волю над кім — тое, што і браць волю над кім (гл. браць).

Узяць голымі рукамі — тое, што і браць голымі рукамі (гл. браць).

Узяць грэх на душу — тое, што і браць грэх на душу (гл. браць).

Узяць за аснову — узяць як галоўнае што‑н.

Узяць за горла (за глотку, жабры) — тое, што і браць за горла (за глотку, жабры) (гл. браць).

Узяць за душу — тое, што і браць за душу (гл. браць).

Узяць за жывое — тое, што і браць за жывое (гл. браць).

Узяць за каўнер (за карак) — тое, што і браць за каўнер (за карак) (гл. браць).

Узяць за правіла — зрабіць сваім правілам.

Узяць за сэрца — тое, што і браць за сэрца (гл. браць).

Узяць з бою (боем) — тое, што і браць з бою (боем) (гл. браць).

Узяць зморам; узяць на змор — тое, што і браць зморам (гл. браць).

Узяць лейцы ў рукі — сканцэнтраваць у сваіх руках уладу, кіраўніцтва.

Узяць (займець, паняць) моду — займець прывычку, звычай.

Узяць на абардаж — тое, што і браць па абардаж (гл. браць).

Узяць на буксір — тое, што і браць на буксір (гл. браць).

Узяць на веру што — тое, што і браць на веру што (гл. браць).

Узяць на вока каго — прыкмеціць каго‑н. і назіраць за кім‑н.

Узяць (купіць) на выплат — узяць (купіць) што‑н. у растэрміноўку з платай часткамі.

Узяць нагу — пайсці ў нагу.

Узяць на заметку (на карандаш) — тое, што і браць на заметку (на карандаш) (гл. браць).

Узяць на мушку (на прыцэл) — тое, што і браць на мушку (на прыцэл) (гл. браць).

Узяць напрамак (кірунак) — тое, што і браць напрамак (кірунак) (гл. браць).

Узяць на сябе што — тое, што і браць на сябе што (гл. браць).

Узяць (браць) пад абстрэл — пачаць рэзка крытыкаваць.

Узяць пад варту (стражу) — арыштаваць.

Узяць пад казырок — тое, што і браць пад казырок (гл. браць).

Узяць пад каравул — тое, што і браць пад каравул (гл. браць).

Узяць пад увагу — тое, што і браць пад увагу (гл. браць).

Узяць прыклад — тое, што і браць прыклад (гл. браць).

Узяць сваё — тое, што і браць сваё (гл. браць).

Узяць след — тое, што і браць след (гл. браць).

Узяць слова — тое, што і браць слова (гл. браць).

Узяць слова з каго — тое, што і браць слова з каго (гл. браць).

Узяць слова назад — тое, што і браць слова назад (гл. браць).

Узяць сябе ў рукі — тое, што і браць сябе ў рукі (гл. браць).

Узяць у абарот — тое, што і браць у абарот (гл. браць).

Узяць у абцугі каго — стварыць каму‑н. абставіны, становішча безвыходнасці.

Узяць у галаву што — тое, што і браць у галаву што (гл. браць).

Узяць у лоб — тое, што і браць у лоб (гл. браць).

Узяць (схапіць) упол каго — схапіць у ахапак каго‑н.

Узяць у разлік — тое, што і браць у разлік (гл. браць).

Узяць у толк — зразумець, уясніць што‑н.

Узяць у шоры — тое, што і браць у шоры (гл. браць).

Узяць шлюб — тое, што і браць шлюб (гл. браць).

Чорт не возьме гл. чорт.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

приста́ть сов.

1. прыста́ць; (о липких и красящих веществах) узя́цца (за што); (прилипнуть) прылі́пнуць;

2. (о болезни) разг. прыста́ць;

3. (обратиться с назойливой просьбой) разг. прыста́ць; прычапі́цца;

4. (присоединиться) прыста́ць, далучы́цца;

5. (причалить) прыста́ць, прыча́ліць; см. пристава́ть;

6. (остановиться, расположиться) прост., уст. спыні́цца;

7. (быть к лицу) уст. прыста́ць, быць да тва́ру;

ей не приста́л э́тот наря́д ёй не да тва́ру гэ́ты ўбор;

8. (приличествовать) падыхо́дзіць, пасава́ць;

э́то ему́ не приста́ло гэ́та яму́ не падыхо́дзіць (не пасу́е);

9. (устать, утомиться) прыста́ць, стамі́цца;

◊

как ба́нный лист приста́ть прылі́п як смала́; прычапі́ўся як п’я́ны да пло́ту;

с ножо́м к го́рлу приста́ть з нажо́м да го́рла прыста́ць.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

aus

1.

prp (D)

1) з (на пытанне «адку́ль?»); а

us dem Háuse — з до́му

2) (з прычыны) па, з, дзе́ля, ад

~ Zorn — ад зло́сці

~ díesem Grund — па гэ́тай прычы́не

3) (спосаб дзеяння):

~ dem Stégreif — экспро́мтам

~ vóllem Hálse — ва ўсё го́рла

4) (матэрыял, з якога зроблена) з

~ Papíer — з папе́ры

5) (складаная частка чаго-н.) з

éine Famíli¦e ~ vier Persónen — сям’я́ з чатыро́х асо́б

2.

adv

1) ско́нчана, кане́ц

die Stúnde ist ~ — уро́к зако́нчаны

2) спарт. аўт

3)

von hier ~ — адсю́ль

von Grund ~ — грунто́ўна

er weiß wéder ~ noch ein — ён тра́піў у бязвы́хаднае стано́вішча

Нямецка-беларускі слоўнік (М. Кур'янка, 2006, правапіс да 2008 г.) 

рот рот, род. ро́та м., мн. раты́, -то́ў;

◊

рази́нуть рот разя́віць рот;

хлопо́т по́лон рот кло́пату па ву́шы;

зажа́ть рот заткну́ць рот;

набра́ть воды́ в рот набра́ць вады́ ў рот;

класть в рот кла́сці ў рот;

смотре́ть (гляде́ть) в рот (кому) глядзе́ць у рот (каму);

в рот не брать (чего) у рот не браць (чаго);

в рот не возьмёшь у рот не во́зьмеш (не ўзяць);

в рот не идёт у рот не ле́зе;

во весь рот на ўвесь рот, на ўсё го́рла;

ка́ша во рту (у кого) ка́ша ў ро́це (у каго);

па́льца в рот не клади́ па́льца ў рот не кладзі́;

разжева́ть и в рот положи́ть разжава́ць і ў рот пакла́сці.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

по́ўны, ‑ая, ‑ае; повен, поўна.

1. Напоўнены да самага верху, да самых берагоў. — А ты не бядуй, — уцешыла дзяўчынка Косціка. — У наступны раз я навучу цябе, як зачараваць гарлачык. Тады набярэш поўны. Даніленка. Па дарозе .. [Сцяпана Карпавіча] дагнаў грузавік з поўным кузавам залацістай пшаніцы. Капусцін. // Які змясціў у сабе найбольшую магчымую колькасць каго‑, чаго‑н. Назаўтра ў нас была поўная хата людзей. Дамашэвіч. // Які ўмясціў у сябе многа каго‑, чаго‑н. Шумелі сады, поўныя вясёлых птушак. Якімовіч. Цёпла там і там прастор, Небасхіл там повен зор. Чарот.

2. перан.; чаго, чым. Цалкам ахоплены чым‑н., прасякнуты чым‑н. Гутарка так і лілася, так і сакатала, і гутарка самая прыязная, поўная спачування. Колас. // Які яскрава выяўляе пачуццё, перажыванне (пра вочы, погляд і пад.). Твары дзявочыя, поўныя ласкі, Ўдаль пазіралі, дзе постаць была. Гурло. [Міхасёвы] круглыя цёмныя вочкі былі поўныя ціхіх думак.. Колас.

3. Які праяўляецца не часткова, а поўнасцю. Разгром матарызаванай нямецкай часці быў поўны. Чорны. // Нічым не абмежаваны. [Таццяна:] — Ты ж цяпер у сваёй хаце, поўная гаспадыня. Зарэцкі.

4. Які дасягнуў адпаведнай нормы. Поўных васемнаццаць год. // Ва ўсім аб’ёме, увесь. Поўны збор твораў. // Завершаны, даведзены да канца. Не хапала да поўнага баявога выгляду толькі шаблі. Лынькоў. // Вычарпальны. Поўныя звесткі.

5. Які дасягнуў найвышэйшага развіцця, граніцы. Да наступлення поўнай цемры мы прайшлі возера і дабраліся да крутога лясістага берага. Шамякін. // Найвышэйшы, максімальны (пра хуткасць, сілу і пад.). Шафёр ўключыў поўную скорасць. Якімовіч. // Не прыглушаны, на ўсю сілу (пра голас, гук і пад.). І раптам: і свіст і крыкі. Здаецца, сама ноч загалёкала на ўсё поўнае горла. Баранавых.

6. У меру тоўсты, сыты. З гэтага дня завязалася наша цеснае сяброўства з Юркам, а потым і з той поўнай нізенькай жанчынай. Васілевіч. / Пра часткі цела, твару. Шарсцяны світар шчыльна аблягаў поўныя грудзі і круглыя плечы. Мележ.

•••

Поўны месяц гл. месяц.

Поўныя прыметнікі гл. прыметнік.

Дыхнуць на поўныя грудзі гл. дыхнуць.

На поўным газе гл. газ.

На поўны рот гл. рот.

Поўнай жменяй гл. жменя.

Поўнаю мераю (плаціць) гл. мера.

Поўная чаша гл. чаша.

Поўны кораб гл. кораб.

Пры поўнай амуніцыі гл. амуніцыя.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)