тут, прысл.

1. У гэтым месцы. Цякла тут з лесу невялічка Травой заросшая крынічка. Абодва берагі каторай Лазняк, алешнік абступалі. Колас. Мы спыніліся. Далей няма шляхоў нам. Далей Масква. Тут нам стаяць насмерць. Панчанка. [Нахлябіч:] — Ты [Баляслаў] тут? А я думаў, што цябе даўно тут няма. Чорны.

2. У гэты час, у гэты момант, тады. І тут выявілася, што праваднік страціў арыенціроўку. Анісаў. Заплакаў тут горка Міколка. Лынькоў. А тут якраз і гаспадыня, надзеўшы сукню для гасцей, Шыбуе важна, як гусыня, І ветласць сыплецца з вачэй. Колас. // У гэтым, у даным выпадку; пры гэтых абставінах. На чарзе новыя клопаты: сяўба яравых. І тут механізатары павінны, як кажуць, сыграць першую скрыпку. Шымук.

3. у знач. часціцы. У спалучэнні з займеннікамі і прыслоўямі «як», «які», «дзе», «куды», «калі» ужываецца ў рытарычных пытаннях для ўзмацнення экспрэсіўнасці выказвання. Якуб Колас адказвае за тое, як напісана кніга, а .. Лазунок — за тое, як яна будзе надрукавана. І як тут пасля гэтага не ганарыцца? Брыль. // У спалучэнні з займеннікам «што» у рытарычных пытаннях ужываецца для ўзмацнення выказанага ім адмоўнага значэння. На што тут словы, калі і так усё зразумела.

4. у знач. часціцы. Выкарыстоўваецца пры пераходзе да якой‑н. тэмы, прыкладу. Ну, тут дзеўка бягом да начальніка. Здзівіла яго, што зноў з’явілася. Ракітны.

•••

Адна нага тут, другая там гл. нага.

І ўсё тут гл. усё.

Не тут кажучы (казана) гл. кажучы.

Там і тут; тут і там гл. там.

То там, то тут; то тут, то там гл. там.

Тут жа — адразу ж. — Людзі пераязджаюць на Каўказ і распрадаюць маёмасць, — і тут жа [Паліна] параіла [мужу] пазычыць грошай у касе ўзаемадапамогі. Пальчэўскі.

Тут як тут (у знач. вык.) — раптам, адразу, у гэты момант (з’явіцца). Пачаў Варанецкі будаваць фабрыку ўгнаенняў — Бялоцкі тут як тут. Дуброўскі.

Што тут і казаць гл. казаць.

Што я (ты, ён) тут забыў? гл. я.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

шуме́ць ​1, ‑млю, ‑міш, ‑міць; незак.

1. Утвараць, рабіць шум ​1 (у 1 знач.). Мяккім маёвым лісцем шумяць бярозы. Мурашка. І шумяць над берагам Сосен гушчары, А ім адгукаюцца Нёмана бары. Русак. Дажджы растуць, шумяць над полем, Дзе я на ростанях стаю. Вярба. Варкасы зніклі. Неба пасвятлела. А мора ўсё спявала, усё шумела. А. Вольскі. На паперу становяцца самі Словы шчырыя песні тае, Што расла з маладымі садамі, Што шуміць у палях каласамі, — І таму маё сэрца пяе. Непачаловіч. // Пра пачуццё цяжкасці, болю, кружэння ў галаве, якое ўзнікае ў выніку стомленасць хваробы, ап’янення і пад. Шуміць спавітая бінтамі галава... Брыль. / у безас. ужыв. Калі [Феня] выйшла з бальніцы, не адразу зразумела, у які бок трэба ісці дадому, шумела ў галаве. Арабей. Ліда задумалася. Шумела ў галаве. Федасеенка. Андрэйку душыць гарачыня, млеюць ногі ад стомы, пачынае шумець у галаве. Кавалёў.

2. перан. Весці жывую, актыўную дзейнасць, завіхацца; выказвацца з выпадку чаго‑н. [Настаўнік:] «І не адзін такі я: шумім, круцімся, а толку няма». Колас. — Нешта ціха ў вас сёння? — А чаго асабліва шумець? Справы свае зрабілі, пара на спачын. Лынькоў. // Працякаць, ісці, адбывацца вельмі ажыўлена, бурна. Пад блакітным агнём небасхіла Пустыром увесь край выглядае... Дзе шумела жыццё — там магіла, Толькі енкі... і плач не змаўкае... Чарот. Шумяць гарачыя дэбаты. Таўбін.

3. Лаяцца, сварыцца, крычаць; гучна, адкрыта выражаць сваю незадаволенасць. — Спакайней, спакайней. Разбяромся раніцай.. Чаго шумець? Лобан. — Едзь зараз жа, — п’яны ёлуп! — шумелі на .. [Яўгена] сваякі. Новікаў.

4. перан. Разм. Шмат гаварыць, абмяркоўваць што‑н. з мэтай прыцягнення ўвагі да чаго‑н. — Аб ім [Сакольным] смела можна гаварыць і нават шумець. Кулакоўскі. Шумелі хлопцы: «Эх... шкада жанчыны!» І кожны Насту ратаваць быў рад. З. Астапенка. // Мець шырокую вядомасць, выклікаць шырокі інтарэс, прыцягваць агульную ўвагу да сябе. Справа шумела на ўвесь гарадок. Чорны. Смірніцкі расказваў неахвотна. — Увогуле, — заключыў ён, — «Медыцынскі работнік» шуміць. Шахавец.

шуме́ць ​2, ‑міць; незак.

Узнімацца пенай; пеніцца. Піва шуміць.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

игра́ ж.

1. гульня́, -ні́ ж.;

игра́ в ша́хматы гульня́ ў ша́хматы;

спорти́вные и́гры спарты́ўныя гу́льні;

и́гры для дете́й гу́льні для дзяце́й;

би́ржевая игра́ бі́ржавая гульня́;

игра́ воображе́ния гульня́ фанта́зіі;

2. (на музыкальном инструменте) ігра́, -ры́ ж.;

игра́ на роя́ле ігра́ на рая́лі;

3. (обращение с каким-л. предметом как с игрушкой) гульня́, -ні́ ж., забаўля́нне, -ння ср., за́баўка, -кі ж.;

4. (легкомысленное, несерьёзное обращение с чем-л.) жа́рты, -таў;

игра́ с огнём жа́рты з агнём;

5. (на сцене) ігра́, -ры́ ж.;

6. (притворство) гульня́, -ні́ ж.;

игра́ в великоду́шие гульня́ ў велікаду́шнасць;

7. перен. ігра́, -ры́ ж.;

8. (сверкание) зіхаце́нне, -ння ср., пераліва́нне, -ння ср.;

игра́ кра́сок пераліва́нне (зіхаце́нне) фа́рбаў; см. игра́ть​ 1—8;

◊

игра́ не сто́ит свеч аўчы́нка не ва́рта вы́рабу;

опа́сная игра́ небяспе́чная гульня́;

игра́ слов гульня́ слоў;

игра́ в слова́ гульня́ ў сло́вы;

игра́ приро́ды гульня́ прыро́ды.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

to​1 [tu:, tʊ, tə] prep.

1. (выражае напрамак) у, на, да;

to London у Ло́ндан;

go to work е́хаць на пра́цу;

go to the doctor ісці́ да до́ктара;

2. (выражае адлегласць) да;

Is it far to town? Ці далёка да горада?

3. (пра час) без;

ten minutes to five без дзесяці́ (хвілі́н) пяць

4. (перадаецца дав. склонам);

I am grateful to my friend. Я удзячны майму сябру.

5. (перадае прыналежнасць);

a key to the door ключы́ ад дзвярэ́й;

words to a tune сло́вы на маты́ў

6. (перадае параўнанне);

compared to me у параўна́нні са мно́ю

7. (выражае ступень або мяжу чаго-н.) на;

torn to pieces разарва́ны на кава́лкі;

from bad to worse усё горш і горш

8. (выражае адказ на што-н. або ацэнку чаго-н.) на, да;

an answer to my letter адка́з на мой ліст;

deaf to entreaty глухі да про́сьбы

9. (выражае вынік або рэакцыю);

move smb. to tears даве́сці каго́-н. да слёз;

to my surprise мне на здзіўле́нне;

to no avail дарэ́мна

10. (выражае прапорцыі або суадносіны) на;

This car does 30 miles to the gallon. Гэтая машына робіць 30 міль на галон.

11. (паказвае на адпаведнасць чаму-н.);

to my knowledge нако́лькі я вéдаю

Англійска-беларускі слоўнік (Т. Суша, 2013, актуальны правапіс)

ве́цер (род. ве́тру) м. ве́тер;

○ ру́жа вятро́ў — метеор. ро́за ветро́в;

◊ ад (з) ве́тру валі́цца — от ве́тра вали́ться;

ве́трам падшы́ты (падбі́ты) — подби́тый ве́тром;

ве́трам пайсці́ — пра́хом пойти́;

в. гуля́е ў кішэ́ні — ве́тер свисти́т в карма́нах;

в. у галаве́ — ве́тер в голове́;

спадаро́жнага ве́тру! — попу́тного ве́тра!;

вы́кінуць гро́шы на в. — вы́бросить де́ньги на ве́тер;

з ве́тру вяро́ўкі віць — нести́ (поро́ть) ахине́ю (дичь, вздор, ерунду́, галиматью́, чепуху́, чушь);

з лёгкім ве́трам! — попу́тного ве́тра!, ска́тертью доро́га!;

кі́даць (пуска́ць) сло́вы на в. — броса́ть (пуска́ть) слова́ на ве́тер;

куды́ в. дзьме — куда́ ве́тер ду́ет;

куды́ в., туды́ і ён (яна́) — ирон. куда́ ве́тер ду́ет;

на ўзвей в. (пусці́ць) — пусти́ть на ве́тер;

на ўзвей в. (гавары́ць) — говори́ть зря (напра́сно), болта́ть;

трыма́ць нос па ве́тры — держа́ть нос по́ ветру;

шука́й ве́тру ў по́лі — ищи́ ве́тра в по́ле; ищи́ свищи́;

як ве́трам змяло́ — как ве́тром сду́ло;

які́м ве́трам зане́сла (прыне́сла)? — каки́м ве́тром (каки́ми ветра́ми) занесло́?

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

лаві́ць несов., в разн. знач. лови́ть; (удочкой — ещё) уди́ть; (воспринимать — слухом, зрением, рассудком — ещё) ула́вливать; ухва́тывать; (мысль — ещё) схва́тывать; (ловить на чём-л. — ещё) улича́ть, накрыва́ть;

л. мяч — лови́ть мяч;

л. ры́бу — лови́ть (уди́ть) ры́бу;

л. сло́вы — лови́ть слова́;

л. шча́сце — лови́ть сча́стье;

л. па ра́дыё Маскву́ — лови́ть по ра́дио Москву́;

я лаві́ў на сабе́ неспако́йныя по́зіркі — я лови́л (ула́вливал) на себе́ неспоко́йные взгля́ды;

ён ху́тка лаві́ў усё, што гавары́лі — он бы́стро ула́вливал (схва́тывал) всё, что говори́ли;

л. на хлусні́ — улича́ть во лжи;

л. на ме́сцы злачы́нства — лови́ть (накрыва́ть) на ме́сте преступле́ния;

◊ л. на сло́ве — (каго) лови́ть на сло́ве (кого);

л. сябе́ на ду́мцы — лови́ть себя́ на мы́сли;

л. варо́н — счита́ть воро́н;

л. на ляту́ — лови́ть на лету́;

л. бягу́чага во́ўка след — иска́ть ве́тра в по́ле;

л. ву́хам — лови́ть у́хом;

л. ве́цер у по́лі — иска́ть ве́тра в по́ле;

л. ры́бу ў каламу́тнай вадзе́ — погов. лови́ть ры́бу в му́тной воде́

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

плы́сці несов.

1. в разн. знач. плыть;

п. на ло́дцы — плыть на ло́дке;

па не́бе плыву́ць чо́рныя хма́ры — по не́бу плыву́т чёрные ту́чи;

высо́ка ў не́бе плыве́ аро́л — высоко́ в не́бе плывёт орёл;

пе́рад вачы́ма плылі́ зялёныя кругі́ — пе́ред глаза́ми плы́ли зелёные круги́;

це́ста плыве́ це́раз край — те́сто плывёт че́рез край;

2. перен. (плавно звучать) плыть; течь;

у цішыні́ плылі́ далёкія, глухі́я гу́кі — в тишине́ плы́ли (текли́) далёкие, глухи́е зву́ки;

у галаве́ плылі́ ро́зныя ду́мкі — в голове́ плы́ли (текли́) ра́зные мы́сли;

ме́рна плылі́ сло́вы — разме́ренно текли́ слова́;

3. перен. (идти, уходить) течь; (миновать — ещё) протека́ть;

час плыве́ — вре́мя течёт;

дні плылі́ — дни текли́ (протека́ли);

4. (удаляться, плывя) уплыва́ть;

парахо́д плыве́ ўдалячы́нь — парохо́д уплыва́ет вдаль;

5. перен. тая́ть;

гро́шы плыву́ць — де́ньги та́ют;

◊ п. па цячэ́нні — плыть по тече́нию;

п. ў ру́кі — плыть в ру́ки;

п. су́праць цячэ́ння — плыть про́тив тече́ния;

п. з рук — плыть из рук; плыть сквозь па́льцы

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)

act

[ækt]

1.

n.

1) учы́нак -ку m.

an act of kindness — учы́нак міласэ́рнасьці

2) працэ́с -у m.

in the act of — у працэ́се чаго́

in the very act of writing these words — якра́з калі́ пісаліся гэ́тыя сло́вы

3)

а) дзе́я f., акт -у m.

б) ну́мар у цы́рку, вар’етэ́ n.

4) пастано́ва парля́мэнту, акт -у; дакумэ́нт -у m.

independence Act — Акт Незале́жнасьці

5) удава́ньне n.

to put on an act — удава́ць; рабі́ць вы́гляд

2.

v.i.

1) дзе́яць

to act promptly — дзе́яць неадкла́дна

2) трыма́цца

She acts as if she were tired — Яна́ захо́ўваецца, ні́быта была́ зму́чаная

3) удава́ць; прыкі́двацца, прыкіда́цца

Her anger is not genuine; she is acting — Злосьць е́йная не сапра́ўдная, яна́ то́лькі так прыкіда́ецца

4) гра́ць на сцэ́не

He acts very well — Ён ве́льмі до́бра гра́е

3.

v.t.

гра́ць ро́лю

to act Macbeth — гра́ць ро́лю Макбэ́та

•

- act as

- act for

- act upon

- act up

Ангельска-беларускі слоўнік (В. Пашкевіч, 2006, класічны правапіс) 

Какту́н ’нараст на дрэве’ (Бяльк.). Статус слова няясны (адзіная фіксацыя на бел. моўнай тэрыторыі, адсутнасць паралелей і бел. адпаведнікаў), што не дазваляе з упэўненасцю меркаваць аб прыналежнасці лексемы да бел. мовы. Разглядаючы ‑ун як суфіксальнае, можна выдзеліць аснову какт‑ (кокт) і суаднесці яе з рус. кокта і какта ’дрэва, вывернутае з коранем цячэннем і выкінутае на водмель або якое завязла на дне рэчкі’ (валаг.). Іншыя значэнні рус. лексем (’частка сахі’, ’дрэўка ў брадніку’ і інш.) дазваляюць меркаваць, што гэтыя словы частковыя сінонімы да кокора і пад., для якога значэнні ’патаўшчэнне’, ’нараст’ з’яўляюцца натуральнымі. Можна меркаваць, што слоўнікі не адзначылі ўсіх семем для рус. кокта, у прыватнасці, такіх, як ’сук’, ’парастак’, ’нараст’. Рус. дыял. конта можна разглядаць і як двухсэнсоўны прыклад аналагічны кокот, г. зн. лексемы або ўскосна, або, магчыма, і генетычна суадносяцца з назвамі курыцы або пеўня. У першым выпадку ўскосная сувязь разумеецца як ад’ідэацыя, суаднясенне тэрміна з назвай птушкі і пашырэнне або трансфармацыя семантыкі ў выніку гэтага. Вельмі двухсэнсоўныя прыклады: рус. кокот (магчыма, як ’певень’, у Афанасьева, арханг.), ’вілы з двума жалезнымі тачкамі’, ’разгалінаваны сук, вялікая галіна’, наўг. кокта ’курыца, кульба, малая какора на сялянскай страсе’, пск., асташк цвяр. коктиться ’ўладкоўвацца зручней, усесціся, улегчыся’, кочет ’певень’ і ’ручка ў касільна’, кочетина ’вялікі певень’ і ’жэрдкі або дрэва, загнутыя з аднаго боку або з часткай кораня, якія ўтрымліваюць салому на даху’, куричина ’жэрдка з загнутым канцом’, ’дышаль сахі’, магчыма, і арханг. курка ’губа на дрэве’ (хоць апошняе, магчыма, да курить ’дыміць’) і да т. п. Калі дапусціць, што дэрываты ад кокш‑ могуць суадносіцца з назвай курыцы, можна меркаваць, што значэнне ’нараст’ для такога заоніма не з’яўляецца незвычайным; ва ўсякім разе можна прыгадаць балг. дыял. кокошинец ’мазоль, бародаўка’, кокоши трън ’тс’. Гэта, аднак, вельмі няпэўныя меркаванні. Да магчымай формы кокша ’курыца’ параўн. серб.-харв. кокша (прыклад вельмі ненадзейны, не выключана, што ўтвораны як рыфмаваная структура на базе іншай, параўн. RHSJ, 5, 175): нам, аднак, гэты прыклад важны як магчымая словаўтваральная паралель да рус. лексікі.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Не́тра 1 ’цяжкадаступнае месца ў багністым балоце, трушчобы’ (парыц., Янк. Мат.), ’непраходныя зараслі на балоце’ (ТС), ’поле, якое ніколі не апрацоўвалася’ (Жд. 1), не́тры ’густыя зараслі’ (Гарэц.), niétry ’niedostępne chrapy, porośnięte łozą, trzciną, olchą і wszelakim wiszem’ (Маш.), hustýje łózy, niètry, hrùzkije bałota (Пятк. 2), паводле Карскага (Труды, 479), «только полесское»; беласт. ńétra, nétra ’непраходная багна, непраходнае месца; зараслі, гушчар, непраходнае месца ў лесе’ (Лапіч, Term. geogr., 123), укр. не́тра, не́трі ’непраходныя зараслі, лес; захалусце, трушчоба’, рус. не́тря ’запаведны гай, запаведнік’ (паўдн., зах., Даль), параўн. таксама: «В Мярэчах попадаются именно те непроходимые местности, где гибнут заблудившиеся люди, и которые носят название «нетры» (смал., Максимов, Живая Россия, 3, 444). Найбольш верагодныя версіі: з не і *ter‑ (гл. церці), параўн. рус. трогать ’рухаць, кранаць’ і зафіксаванае на Беларусі значэнне ’поле, якое ніколі не апрацоўвалася’ (параўн. не́руш, не́варуш і пад.), гл. Фасмер, 3, 69; або з не і церабіць ’вырубаць, вычышчаць хмызняк, рыхтаваць участак пад поле і пад.’ з зыходным значэннем ’месца, дзе нельга церабіць лес’ або ’месца, дзе не цярэбяць лес’, гл. Талстой, Геогр., 180, а таксама Лапіч, Term. geogr., 123 (прыводзяцца формы trepeza/trebeza ’гушчар, зараслі’, да церабіць). Сумніцельна вывядзенне смал. нетра ’дрыгва’ з літ. nendré ’чарот’, параўн. Буга, 1, 412; Лаўчутэ, Балтизмы, 146, паводле Ільінскага (Працы кл. філал., 1, 235), — гэта словы роднасныя; збліжэнне апошнім (там жа) смал. не́тра з грэч. νῆτρον ’самапрадка’ адмаўляецца Фасмерам (3, 69). Гл. таксама Пятлёва, ОЛА–72, 212 (< *ne‑tьra), Гаўлава, Slavia, 40, 82. Літаратурнае нетры ’зямныя глыбіні, паклады, радовішчы’ (Гарэц., Яруш., ТСБМ) на аснове значэння ’багна’ пад уплывам рус. не́дра ’унутранасці зямлі’.

Не́тра 2 ’машкара’ (Сл. ПЗБ), ’незлічоная колькасць’ (жлоб., Нар. сл.), ’вош’ (Шатал.), нэ́тра ’напасць, неадчэпны чалавек’ (драг., Нар. лекс., З нар. сл., Сл. Брэс.). Няясна; магчыма, паралельнае да нетра 1 (з не і церці ’кранаць, чапаць’), параўн. рус. нетря ’недатыка’ (паўдн., зах., Даль). Менш верагодна з літ. netyrà ’нячысты дух (аб жывёле)’ (Арашонкава і інш., Весці АН БССР, 1969, 4, 129). Збліжэнне Клімчука з серб.-харв. дыял. на̀трчица ’задзірака, хуліган’ (З нар. сл., 145) адхіляецца Запрудскім (Серб.-хорв.-бел. яз. соответствия. АКД, Мн., 1989, 8).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)