зае́хаць, -е́ду, -е́дзеш, -е́дзе; -е́хаў, -е́хала; -е́дзь; зак.
1. Прыехаць куды-н. ненадоўга, па дарозе.
З. да знаёмых.
2. па каго-што, а таксама з інф. Прыехаць з якой-н. мэтай.
З. па дзяцей.
З. развітацца.
3. Пад’ехаць не прама, аб’язджаючы.
З. з левага боку.
З. наперад.
4. Едучы, апынуцца далёка або не там, дзе трэба.
З. на край свету.
З. у гразь.
5. каму ў што, па чым і без дап. Ударыць каго-н. (разм., груб.).
З. у вуха.
|| незак. заязджа́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. зае́зд, -у, М -дзе, м. (да 1—3 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
рэч, -ы, мн. -ы, -аў, ж.
1. Асобны прадмет, выраб.
Антыкварная р.
2. Тое, што належыць да асабістай рухомай маёмасці.
Чамадан з рэчамі.
Цёплыя рэчы.
3. Пра творы навукі, мастацтва.
Ён напісаў цудоўную р.
Слабая р.
4. Нешта, нейкая з’ява, абставіны.
Складаная р. жыццё.
Дзіўная р.! (вокліч, які паказвае на моцнае ўражанне). Называць рэчы сваімі імёнамі (гаварыць прама, не хаваючы ісціны).
|| прым. рэ́чавы, -ая, -ае (да 1 і 2 знач.).
Р. мяшок.
Р. доказ.
Рэчавае права (маёмаснае права валодання рэчамі). Рэчавая хвароба (цяга да набывання рэчаў у 2 знач.; набывальніцтва, рэчавізм).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
павыця́гвацца, ‑аецца; ‑аемся, ‑аецеся, ‑аюцца; зак.
1. (1 і 2 ас. мн. не ўжыв.). Выцягнуцца, вышмаргнуцца з чаго‑н. — пра ўсё, многае. Павыцягваліся ніткі з іголак. □ Вынасілася скура [кашалька], зрудзела, працерлася. Павыцягваліся з беражкоў ніткі. Пташнікаў.
2. Распасцерці сваё цела на чым‑н. — пра ўсіх, многіх. Параспраналіся [сябры], павыцягваліся на пяску і лавілі ласкавыя промні ранішняга сонца. Сабаленка.
3. Выпрастаўшыся, стаць прама — пра ўсіх, многіх. Павыцягваліся салдаты ў струнку.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
рады́ска, ‑і, ДМ ‑дысцы; Р мн. ‑дысак; ж.
1. Аднагадовая агародная скараспелая караняплодная расліна сямейства крыжакветных.
2. зб. Невялікія ядомыя круглыя або падоўжаныя карані гэтай расліны з белай або чырванаватай мякаццю і чырвонай скуркай. Нарваць радыскі. □ [Гануля] ішла з гарода і несла ў кошыку маладзенькую радыску. Чарнышэвіч.
3. Асобны караняплод гэтай расліны. Пакаштаваўшы радыску, вырваную прама з градкі, Рыгор зазірнуў за амшанік. Б. Стральцоў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
уні́клівы, ‑ая, ‑ае.
1. Які пазбягае прама і адкрыта выказваць свае думкі. // Непрамы, пазбаўлены шчырасці. Уніклівы адказ.
2. Які глыбока ўнікае ў сутнасць справы; дапытлівы. Не было больш цярплівага, памяркоўнага «экскурсавода», быў начальнік будоўлі: патрабавальны, уніклівы чалавек, якому да ўсяго ёсць справа. Дадзіёмаў. [Рыбак] гутарыць з дзецьмі, якія абступілі яго лодку, і ахвотна, цярпліва адказвае на іх бясконцыя, уніклівыя запытанні. В. Вольскі. // Праніклівы. Уніклівая думка чалавека.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Бы́ля ’абы (быля́-што)’ (Сцяшк. МГ, Сцяц.). Ст.-бел. быле ’абы’ (Булыка, Запазыч.). Запазычанне з польск. byle ’тс’ (< *by‑le, да дзеяслова *byti і частка ‑le, гл. Брукнер, 51; Слаўскі, 1, 53). Сюды і былі́ б ’толькі б’ (Нас.). Арашонкава (Бел.-польск. ізал., 11) лічыць, што бел. быле‑што́ запазычана прама з польск. byle co.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Дрэсірава́ць ’дрэсіраваць’ (БРС). Рус. дрессирова́ть, укр. дресирува́ти. Паводле Фасмера (1, 538), запазычанне з ням. dressieren (< франц.) або прама з франц. dresser (< італ.). Шанскі (1, Д, Е, Ж, 191) дапускае толькі запазычанне з франц. крыніцы. Зыходзячы з агульнай сітуацыі, можна меркаваць, што бел. слова, магчыма, узята непасрэдна з рус. мовы, а не з франц. ці ням.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Бранзале́т, таксама бранзале́тка (БРС, Касп., Інстр. I, Сцяшк. МГ). Укр. бранзоле́та, бранзо́ля. З польск. branzoleta, branzoletka (якое Варш. сл., 1, 201 і Брукнер, 38, выводзяць прама з франц. bracelet ’тс’; няпэўна!), а гэта, паводле Рудніцкага, 194, з ням. Branzolette (дакладней, Рудніцкі лічыць, што было прамое запазычанне ўкр. слова з ням.). Сюды ж і брасле́тка ’бранзалет’ (Сцяшк. МГ).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Варо́ўня ’цёплы свіран, куды ставяць на зіму капусту, бульбу і інш.’ (Мядзв.). Змяненне першапачатковага варыўня́ (гл.) пад уплывам дзеяслова *вараваць < польск. warować ’захоўваць, ахоўваць і да т. п.’? Ці ўтварэнне прама ад гэтага дзеяслова? Параўн. палес. варо́вны(й) (пра пасудзіну для квашанай гародніны) (Лысенка, ССП). Параўн. таксама вараўня́ ’пограб, яма, у якой хаваюць бульбу’ (Бяльк.). Гл. яшчэ варыўня́.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Праве́ц, праўцак у выразах: стаяць праўцом ’стаяць прама’ (стаўб., Нар. сл.), стаяць праўцака ’не даваць магчымасці паварушыцца’ (калінк., З нар. сл.), на праўцака браць ’аб стане непрытомнасці’ (Ян.), праўцаком ’дыбам’ (гом., Нар. словатв.), правцёвый ’той, які стаіць старчаком’ (брэсц., З нар. сл.). Укр. правцем поставити ’выпраміць (руку, ногу), не даць сагнуцца’. Да правы ў значэнні ’роўны, прамы’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)