чацве́р, ‑вярга, м.
Чацвёрты (пасля нядзелі) дзень тыдня. У чацвер у калгас прыйшлі трактары. Асіпенка.
•••
Не цяпер, дык у чацвер гл. цяпер.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
выпраме́ньваючы,
1. ‑ая, ‑ае. Дзеепрым. незал. цяпер. ад выпраменьваць.
2. ‑ая, ‑ае. у знач. прым. Які выпраменьвае.
3. Дзеепрысл. незак. цяпер. ад выпраменьваць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Тэпэ́р ‘цяпер’ (кам., Сл. ПЗБ), тепе́р ‘тс’ (Вруб.), памянш. тэпэ́рачка ‘тс’ (беласт., Сл. ПЗБ), ст.-бел. теперь, тепере, теперя, теперечи ‘тс’ (ГСБМ). Гл. таксама тапер, тіпіро, цяпер — варыянтныя формы першаснага спалучэння ўказальнага займенніка *tъ або часціц *to,*te (гл. ESSJ SG, 2, 684) і прыметніка *pьr̥vъ/pьr̥vь, параўн. укр. тепе́р, тапе́р, це́пер ‘тс’, рус. тепе́рь, топе́рь ‘тс’, чэш. teprv(e) ‘толькі’, серб. то̀прв ‘толькі, толькі што’ і інш. (Фасмер, 4, 44; ЕСУМ, 5, 547; Арол, 4, 61). Звязана з той, тый, тэй і первы, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
са́ма, часц.
1. Ужыв. ў спалучэнні з якаснымі прыслоўямі для абазначэння найвышэйшай ступені.
С. менш прапушчана ўрокаў у першым паўгоддзі.
2. У спалучэнні з дзеясловамі выражае самы пачатак чаго-н., якога-н. дзеяння.
С. што пачыналі касьбу.
3. У канструкцыях са знач.: у самую пару, у самы раз, у гэты час, якраз цяпер.
С. раслі грыбы.
С. пайсці за горад на прагулку.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Дапе́ра ’цяпер’, (Шатал.). Ужо ў ст.-бел. помніках доперо ’толькі, усяго’ (XVI ст.). Як і ўкр. допі́ро, допі́ру, запазычанне з польск. dopiero (аб якім Слаўскі, 1, 156). Гл. Булыка, Запазыч., 100; Слаўскі, там жа.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вый ’енк, лямант’ (Бяльк.). Да быць (гл.). Утварэнне ад 1‑й асобы адз. л. — выю; параўн. рус. вой, вою; ы ў формах цяпер. часу і назоўніках, якія ад іх утвораны, з ъи (Карскі, 1, 234).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Піўні́чы, у прымаўцы: быў піўні́чым, а цяпер — ні́чым ’гаспадар віннага склепа’ (Янк. БП). Параўн.: пасада ў ВКЛ — піўнічы, паводле старажытнай мадэлі лоўчы (ад ловы ’паляванне’). З польск. piwniczy ’тс’, або самастойнае ўтварэнне ад піўніца (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
абязбо́льваючы, ‑ая, ‑ае.
1. Дзеепрым. незал. цяпер. ад абязбольваць.
2. у знач. прым. Які служыць для абязбольвання. Абязбольваючыя сродкі.
3. Дзеепрысл. цяпер. незак. ад абязбольваць.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Вы́емка (БРС), вы́емка, вы́ем, вы́емак ’тс’ (Яшк.). Рус. вы́емка, укр. ви́імка. Ад вы́ем (бязафікснага ўтварэння ад выѭти ’выняць’, выиму; гл. Шанскі, 1, В, 222) або непасрэдна з тым жа суфіксам ад асновы цяпер. часу гэтага дзеяслова.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
кіпя́чы, ‑ая, ‑ае.
Дзеепрым. незал. цяпер. ад кіпець.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)