энеалі́т, ‑у, М ‑ліце, м.
Спец. Пераходны перыяд ад эпохі неаліту да бронзавага веку, калі ўпершыню з’явіліся медныя прылады працы.
[Ад лац. aeneus — медны і грэч. líthos — камень.]
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
прызна́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца; зак.
1. Адкрыта аб’явіць, прызнаць што-н. адносна сябе.
П. ў сваіх памылках.
2. інф. прызна́цца (незак. не ўжыв.) і 1 ас. прызна́юся. Ужыв. як пабочнае слова ў знач.: кажучы шчыра, калі сказаць праўду (разм.).
П., я гэтага не чакаў.
Прызнаюся, я не глядзеў гэты фільм.
|| незак. прызнава́цца, -наю́ся, -нае́шся, -нае́цца; -наёмся, -наяце́ся, -наю́цца; -нава́йся (да 1 знач.; 1 ас. прызнаю́ся — таксама да 2 знач., пабочнае слова).
|| наз. прызна́нне, -я, н. (да 1 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
там.
1. прысл. У тым месцы, не тут.
Тут сонца свеціць, а там дождж ідзе.
2. прысл. Потым, затым, далей.
Там пабачым, што трэба рабіць.
3. часц. У спалучэнні з займеннікам «які» і прыслоўямі «дзе», «калі», «куды» ўжыв. для ўзмацнення адмаўлення чаго-н., указання на немагчымасць здзейсніць што-н. (разм.).
Дзе там тая дарога!
Балота адно.
Якія там грошы!
Дзе там!
4. часц. Ужыв. ў пабуджальных сказах для ўзмацнення пабуджальнасці (разм.).
Пастарайся там хутчэй закончыць работу.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
то, злуч.
1. Ужыв. ў пачатку галоўнага сказа, каб падкрэсліць яго сувязь з папярэднім даданым умоўным сказам.
Калі не будзе дажджу, то пойдзем па грыбы.
2. пералічальна-размеркавальны. Ужыв. для сувязі членаў сказа і сказаў пры пералічэнні падзей, з’яў, прадметаў з пераменным чаргаваннем.
То тут, то там чуліся галасы.
Шум то сціхаў, то ўзмацняўся.
3. перамяшчальна-размеркавальны (з адмоўем або з часціцай «ці»). Ужыв. для выражэння няпэўнасці, сумнення або меркавання, развагі (разм.).
Не то лодка, не то човен.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
Ачарану́ць, очэрэну́ць ’абкружыць, абступіць’ (КСТ). Ад чарэн (чэрэн) ’мноства, вялікая колькасць чаго-небудзь (часцей за ўсё пра грыбы, калі яны растуць радамі або кругамі)’, параўн. ашарэ́ніць.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Вы́мятка ’даведка, выпіска’ (Некр.). Рус. перм. вы́метка ’даведка’. Няясна. Магчыма, ад vymetati, калі гэта не вынік пераробкі выня́тка ’выпіска, даведка’ пад уплывам *выметаць. Параўн. рус. метать.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ґі́знуць ’кіснуць’ (Сцяц.). Дыялектная змена (азванчэнне к‑ > г‑ і ‑с‑ > ‑з‑) слова кі́снуць. Азванчэнне нярэдка бывае ў гаворках, калі ў слове ёсць гукі р, л, н.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Перазво́ (пырызво́) ’другі дзень вяселля, калі радня маладой прыяжджае ў дом да маладога’ (драг., М. Камісарчук, вусн. паведамл.). Прасл. рэгіяналізм *per‑zъv‑o. Да перазоў (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
-нь, пастпазіцыйная партыкула, якая далучаецца да займеннікаў тыпу штонь ’што-небудзь’, хтонь ’хто-небудзь’, прыслоўяў тыпу калінь ’калі-небудзь’ і пад., вядома яшчэ ст.-бел. штонь (1387), какійньколи (якія калі) (1432). Паводле Карскага (1, 323), можа выводзіцца з займенніка *(j)ь (ст.-слав. иже, параўн. він. скл. *нь) або з’яўляецца вынікам скарачэння не ці ні, параўн. ст.-бел. штонь есть дохода; паводле Копечнага (ESSJ SG, 1, 323), звязана з займеннікам *onъ (гл. ён).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Нібына́мкі ’няважна, пляваць’ (Некр.). Паводле Карскага (2–3, 69), утворана пры дапамозе суфікса ‑кі, аднак зыходная аснова няясная: нібы нам?, параўн. нібы што ’няважна, абыякава’, нам нібы што = нам усёроўна. Малаверагодная сувязь з польск. bynajmniej ’па меншай меры, ва ўсякім выпадку’, параўн. бынаймней, бынамней ’калі б, чуць-чуць; без патрэбы; чуць не’ (Нас.), якую, аднак, нельга не прыняць пад увагу, калі дапусціць пераробку канца слова як у няупамкі (гл.), тады з ⁺ж бынамней ’нічуць’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)