Verbum

той, таго́, м., та́я, той, ж., то́е, таго́, н., мн. ты́я, тых; займ. указ.

1. Паказвае на асобу ці прадмет, аддаленыя ў прасторы ці часе.

Той лес.

На тым тыдні.

2. Паказвае на прадмет ці асобу, што вылучаюцца з ліку іншых.

Вазьмі тую кніжку, якую яшчэ не чытаў.

3. Паказвае на які-н. прадмет, асобу, пра якія гаварылася раней.

Прыйшла тая жанчына, якую мы чакалі.

4. Паказвае на вядомую ўжо асобу ці прадмет.

Добры скрыпач быў той Мікола.

5. Іменна ён, не іншы, гэты ж самы (звычайна ў спалучэннях «той жа», «той самы», «той жа самы»).

Ехалі ў тым жа вагоне.

6. у знач. наз. то́е, таго́, н. Паказвае на якія-н. акалічнасці, падзеі, дзеянні і пад., пра якія ўжо ішла размова.

Яны выканалі і маю норму, а я таму і рады.

7. Ужыв. як суадноснае слова ў галоўнай частцы складаназалежных сказаў з даданымі дапаўняльнымі.

Думы, мары мае!

Ганаруся я той, што навек заўладала сэрцам маім.

8. Уваходзіць у склад:

а) складаных злучнікаў «дзякуючы таму што», «з прычыны таго што», «для таго што», «да тых пор пакуль», «за тое што» «у той час як», «нягледзячы на тое што», «пасля таго калі», «перад тым як», «тым больш што» і інш.;

б) словазлучэнняў, звычайна пабочнага характару, якія звязваюць розныя часткі выказвання: «апрача таго», «акрамя таго», «разам з тым», «між тым» і інш.

палатно́, -а́, мн. -ло́тны, -аў, -лацён і -ло́цен, н.

1. Гладкая льняная тканіна асобага перапляцення.

Кужэльнае, зрэбнае п.

Віскознае п. (віскозная тканіна такога перапляцення). Збялець як п. (стаць вельмі бледным).

2. Паласа, стужка ў механізме.

П. транспарцёра.

3. Карціна (звычайна на матэрыі асобага перапляцення).

Выстаўка лепшых палотнаў беларускіх мастакоў.

Шырокае гістарычнае п. (перан.: пра літаратурны твор, які апісвае гістарычныя падзеі).

4. Дарожны насып, аснова для верхняга пакрыцця дарогі (спец.).

П. чыгункі.

5. Плоская тонкая частка чаго-н. (спец.).

П. касы.

П. пілы.

|| прым. палатня́ны, -ая, -ае (да 1 знач.).

Палатняная кашуля (з палатна). Палатняная вытворчасць.

Палатнянае перапляценне (з роўным чаргаваннем нітак асновы і ўтку).

дабі́ць, -б’ю́, -б’е́ш, -б’е́; -б’ём, -б’яце́, -б’ю́ць; -бі́ты; зак.

1. каго (што). Прыкончыць (у 2 знач.) раненага, падстрэленага.

Паляўнічы дабіў звера.

Гэтыя весткі зусім дабілі старога (перан.).

2. перан., каго-што. Канчаткова разграміць.

Д. варожыя сілы.

3. што. Канчаткова разбіць што-н. недабітае, трэснутае; перабіць усё, што засталося цэлым.

Д. талеркі.

4. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.), што і чаго. Скончыць біць, утвараць гукі (пра гадзіннік).

Гадзіннік не паспеў д. шостага ўдару, як пачалася нарада.

5. што. Увагнаць да канца.

Д. цвік.

6. перан., што. Завяршыць якую-н. работу.

К вечару дабілі жніво.

◊

Дабіць да ручкі (разм.) — давесці да развалу, да поўнай непрыгоднасці.

|| незак. дабіва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.

вяза́ць, вяжу́, вя́жаш, вя́жа; вяжы́; вя́заны; незак.

1. што. Закручваючы жгутом, вяроўкай, сцягваць.

В. снапы.

2. каго. Сцягваць каму-н. вяроўкай, рэменем рукі, ногі, пазбаўляючы магчымасці рухацца.

В. разбойніка.

3. што і без дап. Плесці кручком, пруткамі або на машыне з якога-н. матэрыялу.

В. карункі.

В. панчохі.

4. што. Змацоўваць чым-н. (спец.).

В. цагліны цэментам.

В. бярвенне.

5. звычайна безас. Выклікаць вяжучае адчуванне.

Вяжа ў роце ад кіслага.

Танін вяжа.

|| зак. звяза́ць, звяжу́, звя́жаш, звя́жа; звяжы́; звя́заны (да 1—4 знач.).

|| наз. вя́зка, -і, ДМ -зцы, ж. (да 1, 3 і 4 знач.) і вяза́нне, -я, н. (да 1 і 3 знач.).

ку́рыца, -ы, мн. ку́ры і (з ліч. 2, 3, 4) ку́рыцы, -рэ́й, ж.

1. Свойская птушка, якую разводзяць для атрымання яек і мяса.

2. Самка птушак атрада курыных.

К. з куранятамі.

3. Мяса курыцы; кураціна.

◊

Класціся спаць з курамі — вельмі рана.

Курам на смех — пра што-н. вельмі недарэчнае.

Куры засмяюць каго — пра таго, хто робіць што-н. недарэчнае.

Куры не клююць — вельмі многа (звычайна пра грошы).

Мокрая курыца — пра растрывожанага, спалоханага або бязвольнага, бесхарактарнага чалавека.

|| памянш. ку́рачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.

|| прым. куры́ны, -ая, -ае.

○

Курыная слепата —

1) тое, што і кураслеп;

2) хвароба вачэй, калі чалавек не бачыць пры слабым святле, асабліва ў прыцемку.

адарва́цца, -ву́ся, -ве́шся, -ве́цца; -вёмся, -вяце́ся, -ву́цца; -ві́ся; зак.

1. (1 і 2 ас. звычайна не ўжыв.), ад каго-чаго. Аддзяліцца, адпасці.

Гузік адарваўся.

Дошка адарвалася.

2. ад каго-чаго. Аддзяліцца, адысці.

Самалёт адарваўся ад зямлі.

Не а. ад такой прыгажосці.

3. ад чаго. Аддаліўшыся, страціць сувязь з іншымі.

Абоз адарваўся ад атрада.

А. ад кампаніі.

4. ад каго. Пра войскі: аддаліўшыся, страціць сутыкненне з праціўнікам.

А. ад праціўніка.

5. ад чаго. Перастаць часова займацца чым-н. па якой-н. прычыне.

Не а. ад цікавай кнігі.

|| незак. адрыва́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца; наз. адры́ў, -ры́ву, м. (да 2—5 знач.).

Вучыцца без адрыву ад вытворчасці.

рад¹, -а, М -дзе, мн. -ы́, -о́ў, м.

1. Лінія роўна размешчаных аднародных прадметаў.

Р. пладовых дрэў.

Стаяць радамі.

2. Сукупнасць з’яў, падзей і пад., якія ідуць адно за адным.

Рады пакаленняў.

3. Некаторая, звычайна немалая колькасць чаго-н.; шэраг.

Праслухалі р. лекцый.

4. толькі мн. Склад, асяроддзе.

У радах арміі.

5. Магазіны, ларкі, размешчаныя ў адну лінію.

Гандлёвыя рады.

6. Прабор у валасах.

Расчэсаныя на р. валасы.

◊

У першых радах — уперадзе ўсіх.

|| памянш. радо́к, -дка́, мн. -дкі́ -дко́ў, м. (да 1 і 6 знач.); прым. радко́вы, -ая, -ае і радавы́, -а́я, -о́е (да 1 знач.; спец.).

Радковая сяўба.

Радковая сеялка.

Радавая пасадка бульбы.

Радавая сеялка.

со́тня, -і, мн. -і, со́цень і со́тняў, ж.

1. Сто якіх-н. адзінак (прадметаў, рублёў і пад.).

Дзве сотні кніг.

Заплаціць не адну сотню за мэблю.

2. мн. Трэцяя ад канца лічба шматзначнага ліку.

3. звычайна мн. (со́тні, -яў), разм. Вялікая колькасць, мноства каго-, чаго-н.

Сотні студэнтаў.

4. Вайсковае падраздзяленне, якое першапачаткова складалася са ста чалавек.

Стралецкая с.

Казацкая с. (падраздзяленне, якое адпавядае эскадрону).

|| памянш. со́ценька, -і, ДМ -ньцы, мн. -і, -нек, ж. (да 1 знач.; разм.).

|| прым. со́ценны, -ая, -ае (да 1 і 4 знач.).

С. білет.

Соценная вага (вага, на якой прадмет, што ўзважваецца, ураўнаважваецца ў сто разоў лягчэйшай гірай; спец.).