Кале́йка ’чыгунка’ (палес., Выг.; Сл. паўн.-зах.; ваўк., Сцяшк. МГ). Да польск. kolej ’тс’, што датычыць словаўтварэння, непасрэднай крыніцай быў польскі дэмінутыў kolejka. Гл. яшчэ каляя. Значэнне ’чыгунка’ ў польск. тлумачыцца Слаўскім (2, 350). У канцы першай палавіны XIX ст. з’яўляецца выраз kolej żelazna — калька зах.-еўр. моў. Параўн. франц. chemin de fer, ням. Eisenbahn. Польск. kolej ’чыгунка’ ўтворана скарачэннем выразу kolej żelazna.
Кале́йка ’чарга’ (слон., Арх. Бяльк.; бяроз., Выг.; ашм., Марч., дыс.; Мат. Гом., Сцяц., Сцяшк. МГ), ’чарга пасвіць жывёлу’ (Мат. Гом., Сцяц., Сцяшк. МГ), ’тс’ (Мат. Гом.; лун., Шатал.). Сл. паўн.-зах. прыводзіць шэраг фіксацый з розных пунктаў на захадзе Беларусь Як асноўнае значэнне аўтары слоўніка выдзяляюць ’чарговасць на ўтрыманне пастуха, на выган і догляд жывёлы’ і адзначаюць яшчэ ’чарга’, ’ісці, рабіць па чарзе’. Не выключана, што значэнне ’чарга пасвіць жывёлу’ — інавацыя ў зах.-бел. гаворках на базе запазычанага польск. kolejka ’чарга’, якое да kolej ’тс’. Адносна далейшай этымалогіі гл. каляя. Сцяцко (Афікс. наз., 151) разглядае як уласца беларускае ўтварэнне з суф. ‑ейк‑а калейка ’чарга ў выглядзе кола’, што паводле таго ж лінгвагеаграфічнага крытэрыю і шырокай распаўсюджанасці слова ў зах. гаворках не пераконвае. Больш імаверна меркаваць, што калейка ’чарга пасвіць жывёлу’ нейкім чынам было суаднесена з бел. коло ’тс’, што і магло выклікаць інавацыю значэння запазычанага слова. Аднак гэта цяжка пацвердзіць, паколькі кола ’чарга’ — рэгіянальна абмежаванае ўтварэнне.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
аўтама́тны, ‑ая, ‑ае.
Які мае дачыненне да аўтамата (у 2 знач.). Аўтаматная чарга. □ Дыверсанты на хаду заядла агрызаліся шчодрым аўтаматным агнём. Брыль.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Во́чарадзь ’чарга’ (Шн., 2, КТС, Бяльк., Сцяшк., З нар. сл., Інстр. I). Новае запазычанне з рус. о́чередь, аб чым сведчыць ужыванне гэтага слова толькі ў адзіным значэнні ’людзі, якія размяшчаюцца ў пэўнай паслядоўнасці для атрымання чаго-небудзь’, у той час як у іншых значэннях ужываецца бел. чарга.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
зае́нчыць, ‑чу, ‑чыш, ‑чыць; зак.
Пачаць енчыць. // Енкнуць некалькі разоў запар. Раптам пачулася чарга з аўтамата, потым адзін стрэл, другі. Заенчыў сабака і сціх. Гурскі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
пераме́рці, ‑мрэ; ‑мром, ‑мраце, ‑мруць; пр. перамёр, ‑мерла; зак.
Разм. Памерці — пра ўсіх, многіх. — Ад сухотаў перамерлі ўсе мае браты. Падыходзіць і мая чарга... Хведаровіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
черёд м., разг.
1. в разн. знач. чарга́, -гі́ ж.;
стоя́ть в череду́ стая́ць у чарзе́;
тепе́рь твой черёд цяпе́р твая́ чарга́;
2. (порядок) пара́дак, -дку м.;
всё идёт свои́м чередо́м усё ідзе́ сваі́м пара́дкам.
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
◎ Перапа́скі (перэпаскі) ’чарга пасвіць жывёлу’ (івац., ЛА. I). Рэгіяналізм. Да пера- і паспіj. Утворана, як і перавабілі ’адведкі’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
◎ Пачарэжня ’чарга пасвіць*’кароў’ (хойн., Мат. Гом.). Утворана ад прыслоўя папарэжаш, ’па чарзе’ (Ян.), як рус. по‑оче‑ рёдно.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Разра́дка ’частка выплаты падатку, доўгу’ (в.-дзв., Сл. ПЗБ). Ад рад ’чарга’ (гл. рад 1), магчыма, пад уплывам слова рата (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
дацягну́цца, -цягну́ся, -ця́гнешся, -ця́гнецца; -цягні́ся; зак., да чаго.
1. Выцягваючыся, дастаць што-н., дакрануцца да чаго-н.
Д. да столі.
2. Узрастаючы, павялічваючыся, дасягнуць якой-н. мяжы.
Чарга дацягнулася да дзвярэй.
3. Марудна праходзячы, дасягнуць якога-н. тэрміну.
Час дацягнуўся да восені.
4. 3 цяжкасцю дайсці да якога-н. месца (разм.).
Стары ледзь дацягнуўся да ложка.
|| незак. даця́гвацца, -аюся, -аешся, -аецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)