Ні́цы ’нізкі, паніклы (звычайна пра дрэва)’ (Сл. ПЗБ, Касп.), ’апушчаны ўніз’ (Сцяшк. Сл.), ’скрытны, пануры’ (Касп., Бяльк.), ’скрытны; хітры, няшчыры’ (Нас.), ’змрочны, пануры’ (ТС), ’подлы, ганебны’ (Ян.), ’пахмурны, непагодлівы’ (Сл. ПЗБ, ТС), укр. ни́ций ’подлы, нізкі, пошлы’, рус. ни́цый ’нізкі, паніклы; подлы’. Параўн. ц.-слав. ниць, прыслоўе ’ніц, ніцма’ і прыметнік ’пахілены ўперад’, усё да *nicь (гл. ніц 1). Спробы вывесці значэнне ’пахмурны, хмурны’ са значэння літ. nykýs ’хмурны’ (Арашонкава і інш., Весці АН БССР, 1972, 1, 80) непераканальныя, бо указанае значэнне натуральна выводзіцца са значэння ’навіслы, змрочны’, фармальна ж беларускае слова не можа быць запазычаннем з літоўскай.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

расстро́іць, ‑строю, ‑строіш, ‑строіць; зак., каго-што.

1. Парушыць строй, парадак чаго‑н. Расстроіць рады праціўніка. // Вывесці са стану раўнавагі, гатоўнасці. — Класавы вораг выкарыстоўвае любыя метады, каб расстроіць шчыльныя шэрагі бальшавіцкай моладзі. Мележ.

2. Парушыць строй, лад (музычнага інструмента). Расстроіць піяніна.

3. Перашкодзіць ажыццяўленню чаго‑н.; разладзіць. Расстроіць бяседу. Расстроіць вяселле. Расстроіць планы.

4. Прычыніць вялікую шкоду, прывесці ў заняпад. Расстроіць гаспадарку.

5. Давесці да ненармальнага стану, хваробы. Расстроіць страваванне.

6. Пазбавіць добрага настрою, засмуціць. Расстроіць непрыемнай весткай. □ — Ну, вядома, і яна плача. Адну парадаваў, другую расстроіў. Шынклер.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

скры́тны, ‑ая, ‑ае.

1. Які скрывае ад іншых свае пачуцці, настроі, думкі і пад. [Ніна:] — Ты наогул вельмі скрытны. Хаця б раз раскрыў сваю душу. Шыцік. Пасля .. [Міхалапіха] стала панурая, маўклівая, скрытая. Лупсякоў. // Уласцівы такому чалавеку. З таго, як Васіль трымаў сябе цяпер, цяжка было вывесці што-небудзь пэўнае, такая спрытная была ў гэты момант душа яго. Мележ.

2. Скрыты ад чыйго‑н. вока; таемны. Малышаў падумаў, што сёння яму пашчасціла ўбачыць нейкі таямнічы воблік горада, яго скрыткае жыццё ў самым, пачатку дня. Хадановіч. І за саломай у кутку Прытулак вымасціла [Марыя] скрытны. Аўрамчык.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

вы́ставіць, -таўлю, -тавіш, -тавіць; -таўлены; зак.

1. што. Паставіць, вынесці за межы чаго-н.

В. вазоны з пакоя на балкон.

2. што. Выняць устаўленае.

В. падвойныя рамы з акон.

3. каго (што). Выгнаць (разм.).

В. за дзверы свавольніка.

4. каго-што. Змясціць для агляду.

В. карціны на прагляд.

В. напаказ.

5. каго-што. Паставіць, размясціць (варту і пад.).

В. вартавых.

6. каго-што. Прапанаваць, вылучыць.

В. кандыдата.

7. перан., што. Выказаць прапанову, патрабаванне.

В. ультыматум.

8. перан., каго-што. Паказаць у тым або іншым выглядзе.

В. на пасмешышча.

9. каго-што. Знайшоўшы, сабраўшы, даць для пэўнай мэты.

В. вялікую армію.

В. пачастунак.

10. што. Напісаць, паставіць, вывесці.

В. вучням гадавыя адзнакі.

|| незак. выстаўля́ць, -я́ю, -я́еш, -я́е.

|| наз. выстаўле́нне, -я, н.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

пакры́ць, -ры́ю, -ры́еш, -ры́е; -ры́ты; зак.

1. гл. крыць.

2. каго-што. Пакласці, накласці зверху на каго-, што-н.

П. сцены слоем фарбы.

3. каго-што. Запоўніць, усеяць чым-н. на паверхні.

Хмары пакрылі неба.

Цела пакрыта высыпкай.

4. што. Пра гукі: заглушыць, зрабіць нячутным.

Гром апладысментаў пакрыў апошнія словы прамоўцы.

5. што. Кампенсаваць, замяніць чым-н.

П. растрату.

П. выдаткі.

6. каго-што. Дапамагчы ўтаіць, схаваць, не выдаўшы чый-н. учынак.

П. чыю-н. віну.

7. што. Пераадолець перамяшчэннем.

Лыжнік пакрыў двухкіламетровую дыстанцыю за 10 хвілін.

8. што. У картачнай гульні: паклаўшы вышэйшую карту, вывесці з гульні карту партнёра.

П. валета дамай.

9. каго. Апладніць (пра жывёл; спец.).

|| незак. пакрыва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.

|| наз. пакрыццё, -я́, н. (да 2, 3, 5—9 знач.).

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)

◎ Ні́г̌ды ’ніколі’ (навагр., З нар. сл.; Сцяц., Сл. ПЗБ), нігды ’тс’ (Жд. 1, Сцяшк., Сл. Брэс.), нігда ’тс’ (брасл., Сл. ПЗБ), негдэ, ныгды ’тс’ (драг., Нар. словатв.), ныгдэ ’тс’ (камян., Сл. ПЗБЗ, ст.-бел. никгды (нигды9 никды) з 1392 г. Хутчэй за ўсё даўняе запазычанне з польск. nigdy, пра што сведчыць графічнае адлюстраванне выбуховага г, ст.-бел. кг ці г: никгды, нигды (Карскі 2-3, 370; параўн. таксама Жураўскі, SOr, 10, 40; Булыка, Лекс. запазыч., 157)Меркаванні Шубы (Прысл., 60) пра самастойнае развіццё никогды > никгды здаецца менш верагодным, параўн., аднак, гродз. нігады ’ніколі’, якое можна вывесці з нігод ’ніколі’ (гл.), што адкрывае шлях трансфармацыі нігадыжігды.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Прыса́да 1 ’тронкі ў нажа, мяча і пад.; ложа ў стрэльбе; насадка (касы, сякеры і пад.)’ (Нас., Байк. і Некр., Яруш.), прыса́дка ’насадка (касы, сякеры і пад.)’ (Байк. і Некр.), пріса́да ’ложа стрэльбы’ (Бяльк.). Ад прысадзі́ць ’асадзіць, уставіць’ да садзі́ць (гл.); параўн. у іншых славянскіх мовах з блізкімі значэннямі: рус. дыял. приса́дка ’прымацоўванне, накладанне; асаджванне’, польск. przysada ’аздоба’ і г. д.

Прыса́да 2 ’выгода, прыволле’ (ТС), ст.-бел. присадъ ’сядзіба’, укр. приса́да ’тс’. Відаць, семантычнае развіццё прыса́да, прыса́ды ’дрэва ўздоўж дарогі, алея; насаджэнні’ (гл.), або ад прысадзі́ць ’пасадзіць каля чаго- ці каго-небудзь’ (Нас.), параўн.: его прысада хороша, удобства кругом (ТС), што дае падставы вывесці першаснае значэнне ’размяшчэнне, пасяленне’. Гл. аса́да.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

цярпе́нне, ‑я, н.

1. Здольнасць цярпець (у 1 знач.), стойка пераносіць жыццёвыя нягоды, нястачу. Жыццё без цемры і цярпення, А ў ясным сонцы, як у байцы, Для ўсіх вякоў і пакаленняў Збудуеш, дыктатура працы. Купала. Жыла .. [Агрыпіна] ціха, нібы адпачываючы ад вялікай цяжкай дарогі, поўнай цярпення і ўсякіх зняваг. Пестрак.

2. Здольнасць доўгі час займацца чым‑н. адным; уменне захоўваць вытрымку, самавалоданне ў чаканні патрэбных вынікаў. Вывесці з цярпення. □ Дзед меў да сецей нахіленне, А вудзіць — не: не меў цярпення І не любіў наогул вуды. Колас. Трэба з сталі каваць, гартаваць гібкі верш, Абрабіць яго трэба з цярпеннем. Багдановіч.

•••

Цярпенне лопнула — вытрымка скончылася.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

лю́дзі, людзей, Д людзям і (радзей) людзям, Т людзьмі, М аб людзях і (радзей) людзях; адз. няма.

1. Мн. да чалавек. Усюды было поўна людзей, і ўсе былі радасныя, вясёлыя. Лынькоў. Свет не без добрых людзей. Прыказка. // чаго ці якія. Асобы, якія належаць да пэўнага асяроддзя або характарызуюцца наяўнасцю якіх‑н. агульных прымет. Савецкія людзі. Людзі навукі. □ Можна спадзявацца, што з Панямоні прыбудуць Тарас Іванавіч Шырокі і Базыль Трайчанскі. Але на апошніх двух ускладаць надзей не варта — яны людзі сямейныя. Колас.

2. Іншыя, пабочныя асобы (для абазначэння няпэўна дзеючай асобы). Не хвалі сябе, няхай людзі пахваляць. Прыказка.

3. Асобы, якія выкарыстоўваюцца ў якой‑н. справе; кадры. Да нас на работу наступілі новыя людзі. // У ваенным асяроддзі — асабовы склад войска, жывая сіла. Сёння людзі падраздзялення капітана Грэкава, якія прыйшлі сюды ўлетку 1944 года, просяць аб прысваенні іхняй заставе імені «Васемнаццаці паўшых герояў». Брыль.

4. Уст. Слугі, парабкі, наймічкі.

•••

Маладыя людзі — а) моладзь мужчынскага полу, юнакі; б) малады мужчына і дзяўчына.

Бываць на людзях гл. бываць.

Вывесці ў людзі гл. вывесці.

Выйсці (выбіцца) у людзі гл. выйсці.

Людзі добрай волі — чэсныя людзі, якія хочуць шчасця і міру народам. За мір і дружбу вечную Рады Шчыльней злучайце, Людзі добрай волі. А. Александровіч.

На людзях — на віду ў іншых. [Зіна] на людзях стрымлівалася, нават бадзёрылася, а дома дасць волю слязам. Васілёнак.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)

раўнава́га, ‑і, ДМ ‑вазе, ж.

1. Стан спакою, у якім знаходзіцца цела пад уздзеяннем роўных, процілегла накіраваных сіл. Устойлівая раўнавага. Няўстойлівая раўнавага. □ Галінка загойдалася. І, каб утрымацца, захаваць раўнавагу, сарока замахала крыламі. Лынькоў.

2. Устойлівае становішча, устойлівасць. У галаве страшэнна шумела, і .. [Сяргей] баяўся падымацца, каб часам не страціць раўнавагу. Шамякін.

3. перан. Устойлівыя суадносіны паміж чым‑н.; ураўнаважванне адно другім. Раўнавага сіл.

4. перан. Спакой, нармальны стан духоўнага і маральнага жыцця. Вывесці з раўнавагі. □ За два гады Таня павольна прызвычаілася да свайго становішча, асвоілася з горкім лёсам саламянай ўдавы, пабыла жыццёвую раўнавагу. Машара. Ганна напружыла ўсе свае сілы, каб захаваць спакой і раўнавагу. Няхай.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)