◎ Няўлю́дны, неулидны ’нелюдзімы’ (Ян.), няўлюадзе (неў‑ людзьдзя, невлюддзе) ’нелюдзь, нікчэмнасць’ (Юрч. НВС, Нас., Бяльк.), неўледдзе ’нелюдзім’ (Сл. ПЗБ), мае паралелі ў іншых славянскіх мовах: чэш. nevlldny ’няветлы’, славен. nevljuden ’тс’, серб.-харв. пеў лудай ’тс’. Да улюдны ’прыстойны, варты’ (ТС), улюддзе (влюддзе) ’чалавек, чалавечына’ (Нас.) і пад., усё да люд (гл.); славянскія паралелі маюць, відаць, самастойнае паходжанне, параўн. серб.-харв. улудан ’ветлівы’, ульудити се ’стаць ветлівым, набыць прыстойнасць’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
По́шмаркам ’з размаху’ (Сцяшк. Сл.). Хутчэй за ўсё, да шмо́ргаць ’церабіць’, ’абрываць з галінак лісце і кветкі, захапіўшы ўсёй жменяй’, шмаргану́ць ’парнуць рогам’, ’хутка правесці бруском па касе’. Імаверна, аднак, што гэта балтызм, параўн. літ. pasmárkauti ’шалець, лютаваць’, pasmar̃kinti ’стаць больш жорсткім, хуткім, моцным’. Сумніўная сувязь з рус. дыял. шма́рить ’біць, секчы’, укр. шма́рити, шмаряти ’кідаць’; можна лічыць запазычаннем з польск. smarować ’шмараваць’, ’маляваць, пісаць’, ’брудзіць’, ’хутка ехаць’ (Фасмер, 4, 458).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пры́стань ’гавань, порт’ (ТСБМ, Ласт., Бяльк., Растарг., Мат. Гом.; пух., Сл. ПЗБ), ’прыстанішча, прыстанак’ (Нас.; ігн., Сл. ПЗБ; ТС), ’прымацтва’ (Растарг.), ’месца, дзе вяжуць плыты’ (Мат. Гом.), ’месца на беразе вадаёма, дзе мыюць бялізну’ (Сл. ПЗБ). Да прыста́ць, прыста́ну < стаць (гл.). Рус. при́стань ’прыстань’, дыял. ’кладка на рацэ, возеры для паласкання бялізны’, укр. при́стани ’прыстанак’, польск. przystań ’прыстань’. Варбат (Слав. языкозн., IX, 70) прапануе рэканструкцыю прасл. *pristanъ/ь//*perstanъ/ь.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сто́іць ‘каштаваць, быць вартым’ (Бяльк., ТС), ‘магчы’ (Ян.), сто́іты ‘каштаваць’ (Сл. Брэс.). Укр. дыял. сто́їти ‘тс’, рус. сто́ить, старое польск. stać ‘тс’, чэш. státi, славац. stať, серб.-харв. ста̏ти, ста̏јати, сто́јати, славен. státi ‘тс’. Семантычная інавацыя на базе прасл. *stati, *stojati, магчыма, праз стадыю ‘стаць кагосьці на што-небудзь, змагчы’ > ‘быць вартым, каштаваць’. Параўн. ЕСУМ, 5, 425; Фасмер, 3, 769–770 (мяркуе пра запазычанне з чэшскай або польскай).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Субо́жны ’той, хто мае Бога ў сэрцы’ (Нас.), сюды ж субо́жніна ’міласціна’ (Стан.); субо́жыцца ’злітавацца, пашкадаваць, пабаяўшыся Бога’ (лаг., Гіл.). З су- і ‑божны < бог. Параўн. набо́жны. Фармальны адпаведнік таксама ў в.-луж. subožny ’жарэбная (кабыла)’, ад su‑ і *božьnъ‑jь; апошняе ў значэнні ’шчаслівы, блаславёны’; гл. Шустар-Шэўц, 1374. Не выключала другаснае ўтварэнне ад субо́жыцца ’збяднець, стаць убогім’ (Варл.), субо́жывацца ’бяднець, прыкідвацца бедняком’ (Нас.) — ад убогі, гл.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
знасі́цца, 1 і 2 ас. не ўжыв., зно́сіцца; зак.
Стаць непрыгодным ад доўгай носкі ці работы.
Боты знасіліся.
Поршні знасіліся.
Арганізм знасіўся (перан.: дачасна састарыўся, аслабеў).
|| незак. зно́швацца, -аецца.
|| наз. знос, -у, м. і зно́шванне, -я, н.
Знос аўтапакрышак.
Няма зносу чаму-н. або не ведае зносу што-н. (доўга не зношваецца; разм.). Працаваць на знос (перан.). Зношванне арганізма (перан.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
вы́дзеліцца, -люся, -лішся, -ліцца; зак.
1. Выйшаўшы з саставу чаго-н., адасобіцца, стаць самастойным.
Старэйшы сын выдзеліўся з сям’і.
2. Вылучыцца якім-н. чынам сярод іншых.
В. смеласцю.
3. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Выйсці з арганізма.
Выдзелілася макрота.
|| незак. выдзяля́цца, -я́юся, -я́ешся, -я́ецца.
|| наз. выдзяле́нне, -я, н. (да 1 і 3 знач.)
|| прым. выдзяля́льны, -ая, -ае (паводле 3 знач.).
В. працэс.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
набы́ць¹, -бу́ду, -бу́дзеш, -бу́дзе; -бы́ў, -была́, -ло́; -бу́дзь; зак.
1. каго-што. Стаць уладальнікам чаго-н.
Н. кватэру.
2. што. Атрымаць спецыяльнасць.
Н. прафесію.
3. што. Зрабіцца якім-н. па знешнім выглядзе.
Пакой набыў утульны выгляд.
4. што. Заслужыць, здабыць прызнанне.
Н. аўтарытэт.
5. што. Захварэць чым-н. (разм.).
Н. гастрыт.
|| незак. набыва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. набыццё, -я́, н.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
надзьму́цца, -дзьму́ся, -дзьме́шся, -дзьме́цца; -дзьмёмся, -дзьмяце́ся, -дзьму́цца; -дзьмі́ся; зак.
1. Напоўніцца паветрам, газам, зрабіцца пругкім; нацягнуцца ад ветру.
Ветразь надзьмуўся.
2. Пра птушак: натапырыцца, падняўшы пер’е.
3. перан. Пакрыўдзіцца, нахмурыцца, зрабіць нездаволены выраз твару (разм.).
4. перан. Стаць важным, прыняць ганарысты выгляд (разм.).
◊
Надзьмуцца як мыш на крупы (разм.) — пра чалавека, які мае пакрыўджаны, нездаволены выгляд.
|| незак. надзіма́цца, -а́юся, -а́ешся, -а́ецца.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
падпіса́цца, -ішу́ся, -і́шашся, -і́шацца; -ішы́ся; зак.
1. Паставіць свой подпіс пад чым-н.
П. пад рэцэнзіяй.
2. на што. Стаць падпісчыкам чаго-н.
П. на перыядычныя выданні.
|| незак. падпі́свацца, -аюся, -аешся, -аецца.
|| наз. падпіса́нне, -я, н. (да 1 знач.), падпі́сванне, -я, н. (да 1 знач.) і падпі́ска, -і, ДМ падпі́сцы, ж. (да 2 знач.).
|| прым. падпі́сачны, -ая, -ае (да 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)