Сан ’званне, звязанае з пачэсным становішчам, з высокай пасадай у дарэвалюцыйнай Расіі’ (ТСБМ). Стараж.-рус. сань, ст.-слав. санъ. У беларускай, відавочна, запазычанне з рус. сан (параўн. Крукоўскі, Уплыў, 48), якое большасць даследчыкаў (Міклашыч, 288; Брукнер, ZfslPh, 4, 213) лічаць запазычаннем з дунайска-балг., параўн. тур., чагат. san ’вялікая колькасць, сан, слава’, паўн.-цюрк. sanamak ’цаніць’. З іншага боку, параўноўваюць таксама (Траўтман, 250; Праабражэнскі, 2, 250, Бернекер, AfslPh, 38, 263) са ст.-інд. sā́nu сяр. р. ’вяршыня, вышыня, вастрыё’. Гл. таксама Фасмер, 3, 555. Трубачоў, Этимология–1965, 22 супраць супастаўлення з іранскім, лічачы слова чыстым цюркізмам.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Су́мка ’выраб са скуры, тканіны, торбачка’ (ТСБМ; маг., Шн. 2; Бяльк., Сл. ПЗБ), ’кайстра’ (усх., ЛА, 5), ’ранец’ (Сл. ПЗБ), су́ма ’жабрацкая торба’ (ТС). Укр. сума́, рус. сума́, су́мка, стараж.-рус. сума, сумъка. Праз польск. suma, sumka ’перакідная сумка’ са ст.-в.-ням., с.-в.-ням. soum ’уюк’, першасна ’колькасць грузу, якую можа падняць адна ўючная жывёліна’, н.-в.-ням. Saum ’ноша’ ад нар.-лац. sauma, sagma ’ўючнае сядло’, якое, у сваю чаргу, з грэч. σάγμα ’тс’, σάττω ’наўючваю’; гл. Мацэнаўэр, 315; Брукнер, 256; Фасмер, 3, 802. Ст.-бел. сумка ’сумка’ (1516 г.) < ст.-польск. sumka (XVI ст.) (Булыка, Лекс. запазыч., 102).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
налі́ць, -лью́, -лье́ш, -лье́; -льём, -льяце́, -лью́ць і -лію́, -ліе́ш, -ліе́; -ліём, -ліяце́, -лію́ць; налі́ў, -ліла́, -ліло́; налі́; -лі́ты; зак.
1. што і чаго. Уліць або, уліваючы, напоўніць што-н.
Н. кубак кавы.
2. без дап. Тое, што і наліцца (у 4 знач.; разм.).
Жыта ўжо наліло.
3. перан.; што. Напоўніць якой-н. якасцю, якім-н. пачуццём, адчуваннем.
4. чаго. Разліць па паверхні.
Н. на стол малака.
5. чаго. Вырабіць, падрыхтаваць ліццём нейкую колькасць чаго-н.
Н. свінцовых куль.
|| незак. наліва́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е.
|| наз. налі́ў, -лі́ву, м. (да 1, 2 і 4 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
па́ра¹, -ы, мн. -ы, пар, ж.
1. Два аднародныя прадметы, якія выкарыстоўваюцца разам і складаюць цэлае.
П. рукавіц.
2. Дзве штукі чаго-н. (разм.).
П. куранят.
3. Запрэжка з двух коней.
Прыехаць на пары.
4. Дзве асобы, якія знаходзяцца, дзейнічаюць разам, аб’яднаныя чым-н. агульным.
Хадзіць парамі.
Пары танцораў.
Ён табе не п. (не падыходзіць).
5. Невялікая колькасць чаго-н.; некалькі (разм.).
Папрасіць на пару слоў (пагаварыць нядоўга). На пару хвілін.
◊
На пару (разм.) — разам, удваіх з кім-н.
|| памянш. па́рачка, -і, ДМ -чцы, мн. -і, -чак, ж.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
піць, п’ю, п’еш, п’е; п’ём, п’яце́, п’юць; піў, піла́, -ло́; пі; пі́ты; незак.
1. што і без дап. Глытаць вадкасць.
П. каву.
Хочацца п.
2. Тое ж пра віно, спіртныя напіткі.
П. за чыё-н. здароўе.
Пі — хоць заліся! (пра вялікую колькасць спіртных напіткаў; разм.).
3. Ужываць спіртное; п’янстваваць.
Муж не п’е і не курыць.
П. без просыпу.
◊
Як піць даць (разм.) — напэўна, абавязкова.
|| зак. вы́піць, -п’ю, -п’еш, -п’е; -і́ты (да 1 і 2 знач.).
|| наз. піццё, -я́, н. і пітво́, -а́, н. (да 1 і 2 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
разлічы́ць, -лічу́, -лі́чыш, -лі́чыць; -лі́чаны; зак., каго-што і з дадан.
1. Правёўшы падлік, вызначыць размер, колькасць чаго-н.
Р. кошт будаўніцтва дома.
Р. канструкцыю.
2. і без дап. Прадугледзець, вызначыць, рашыць.
Р. свае магчымасці.
3. Зрабіўшы поўную выплату заробленых грошай, звольніць.
Р. з завода.
4. Правесці разлік у страі.
5. на што, для чаго (звычайна ў форме дзеепр. зал. прош.). Зрабіць што-н. для таго, каб выклікаць пэўную рэакцыю, вынікі.
Новы падыход у рабоце быў разлічаны на добрыя вынікі.
|| незак. разлі́чваць, -аю, -аеш, -ае.
|| наз. разлі́к, -у, м.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
сярэ́дні, -яя, -яе.
1. Які знаходзіцца ў сярэдзіне, паміж якімі-н. крайнімі пунктамі, велічынямі і пад.; прамежкавы.
Сярэдняе цячэнне ракі.
С. ўзрост.
2. Які ўяўляе сабой велічыню, атрыманую дзяленнем сумы некалькіх велічынь на іх колькасць.
Сярэдняя зарплата за год.
Сярэдняя вага.
Сярэдняя хуткасць цягніка.
Сярэдняе (наз.) арыфметычнае.
3. Пасрэдны; ні добры, ні благі.
С. студэнт.
Сярэднія поспехі.
4. Не вышэй звычайнага ўзроўню, нормы.
Сярэднія патрабаванні.
Чалавек сярэдняга росту.
○
Сярэдняе вуха — поласць за барабаннай перапонкай, перад унутраным вухам.
◊
Вышэй (ніжэй) сярэдняга — вышэй (ніжэй) якой-н. нормы.
У сярэднім — зыходзячы з сярэдніх велічынь, паказчыкаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
панарыва́ць 1, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., чаго.
1. Нарваць 1 вялікую колькасць чаго‑н.
2. Парваць многа чаго‑н. Панарываць паперы.
панарыва́ць 2, ‑ае; зак.
Нарваць 2, нагнаіцца — пра ўсё, многае.
панарыва́ць 3, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; зак., чаго.
Нарыць чаго‑н. у вялікай колькасці або ў многіх месцах. [Старое дрэва] ляжала ля самай дарогі, .. пазасыпалася жоўтым пяском, які невядома адкуль браўся тут, — мусіць, яго панарывалі краты, точачы норы. Пташнікаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
напа́рыць, ‑ру, ‑рыш, ‑рыць; зак.
1. чаго. Параннем прыгатаваць. Напарыць буракоў. Напарыць цэбар сечкі. □ Хто не ведае, як адбываецца ў нас на Беларусі вяселле? Напякуць усяго, насмажаць, папараць — стол ломіцца. Прокша.
2. каго-што. Разм. Уволю, добра папарыць. Напарыць спіну ў лазні.
3. чаго. Кіпячэннем прыгатаваць нейкую колькасць чаго‑н. Напарыць малака. □ Маці запаліла грубку, напарыла нейкіх траў, і бабуля доўга абмывала настоем цела. Асіпенка.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
напле́сці, ‑пляту, ‑пляцеш, ‑пляце; ‑пляцём, ‑плецяце; пр. наплёў, ‑пляла, ‑пляло; заг. напляці; зак., чаго.
1. Сплесці нейкую колькасць чаго‑н. Наплесці вянкоў. Наплесці кошыкаў.
2. перан.; і без дап. Разм. Нагаварыць рознага глупства; нахлусіць, напляткарыць. Наплесці казак. □ Сярод.. зняволеных часамі пападаліся аматары, што любілі шмат гаварыць і наплесці з тры кашалі рознай хлусні. Колас. [Сяргей] ужо такога нагаворыць, такога іншы раз напляце, што аж галава пухне. Ваданосаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)