напе́рці, -пру́, -прэ́ш, -прэ́; -про́м, -праце́, -пру́ць; напёр, -пе́рла; напры́; зак. (разм.).
1. на каго-што. Штурхаючы, націснуць усім целам.
Н. на дзверы.
2. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Прыйсці ў вялікай колькасці.
У залу наперла многа людзей.
3. чаго. Прынесці, прывезці ў вялікай колькасці чаго-н.
Н. дошак на падлогу.
4. чаго. Напхаць у вялікай колькасці чаго-н.
Н. вопраткі ў шафу.
5. безас., каму. Вельмі спатрэбіцца, прыспічыць.
Наперла ж яму менавіта сёння ехаць.
|| незак. напіра́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е (да 1 і 4 знач.).
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
напе́рці
дзеяслоў, пераходны/непераходны, закончанае трыванне, незваротны, 1-е спражэнне
| Будучы час |
|---|
|
адз. |
мн. |
| 1-я ас. |
напру́ |
напро́м |
| 2-я ас. |
напрэ́ш |
напраце́ |
| 3-я ас. |
напрэ́ |
напру́ць |
| Прошлы час |
|---|
| м. |
напё́р |
напе́рлі |
| ж. |
напе́рла |
| н. |
напе́рла |
| Загадны лад |
|---|
| 2-я ас. |
напры́ |
напры́це |
| Дзеепрыслоўе |
|---|
| прош. час |
напё́ршы |
Крыніцы:
dzsl2007,
krapivabr2012,
piskunou2012,
sbm2012,
tsblm1996,
tsbm1984.
Граматычная база Інстытута мовазнаўства НАН Беларусі (2025, актуальны правапіс)
напе́рці сов., прост.
1. в разн. знач. напере́ть;
н. на дзве́ры — напере́ть на дверь;
у за́лу ~рла мно́га людзе́й — в зал напёрло мно́го люде́й;
2. (напихать) наби́ть
Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (2012, актуальны правапіс)
напе́рці, ‑пру, ‑прэш, ‑прэ; ‑пром, ‑праце; пр. напёр, ‑перла; заг. напры; зак.
Разм.
1. Штурхаючы, націснуць на каго‑, што‑н. Наперці на дзверы. Наперці на людзей.
2. чаго. Прынесці, прывезці ў вялікай колькасці чаго‑н. Наперці дроў з лесу.
3. чаго. Напхаць у вялікай колькасці чаго‑н. Наперці вопраткі ў шафу.
4. безас. каму. Вельмі спатрэбіцца, прыспічыць. — Я, пане Арлоўскі, ноччу са Слуцка ехаў, не спаў, а вам разлічыцца са мной цяжка, бо валі спаць хочацца. А мне хіба не хочацца? Ды мне грошы трэба. — Ай-яй! Так ужо вам наперла, пане Ашакевіч. Чарнышэвіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
напіра́ць, -а́ю, -а́еш, -а́е; незак. (разм.).
1. гл. наперці.
2. на каго-што. Рашуча адцясняць, цясніць.
Танкі напіралі з флангаў.
2. перан., на што. Асабліва падкрэсліваць што-н., настойваць на чым-н.
Н. на неабходнасць праверкі фактаў.
Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (І. Л. Капылоў, 2022, актуальны правапіс)
напере́ть сов.
1. напе́рці; наці́снуць;
2. (набиться, скопиться) прост. напе́рціся, набі́цца;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
Напор ’упартасць’ (Нас.), напора ’ўпарты’ (Бяльк.). Да напіра́цца ’ўпарта дзейнічаць з мэтай ажыццяўлення свайго жадання, настойваць’ (Нас.), параўн. вупар ’упарты чалавек’, усё да перці ’ціснуць, націскаць’, сюды таксама напорам ’націскам’ (чач., Мат. Гом.), напором ’гвалтам, сілком’ (ТС); іншая семантыка ў напор ’прыпар, напружаная пара’ (ТС), напорны ’напружаны’ (Жд. 2), параўн. наперці ’наваліцца’, наперціся ’напружыцца’ і пад.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Апрэ́гчыся ’здохнуць’ (БРС), ’згарэць ад віна, прагі, жадання’ (Гарэц.), ’абапіцца’ (Бяльк.), апрэжца ’апрэгчыся’ (Бяльк.), апрагчыся ’набракнуць ад збытку спажытага’ (Др.-Падб.), апрага́цца ’рабіць нешта з прагаю: спаць, есці, піць’ (Касп.), опрегаець ’паліць, мучыць’ (Нас.), опрегацьца, опрёгся ’знясільвацца, згараць ад прагі; згараць ад гарэлкі’ (Нас.), апрогліца ’ненаедлівасць’ (Бір. дыс.). Укр. опрягтися ’памерці, здохнуць’, опряга ’смерць’, опрягнути ’акружыць’, пружати ’мучыць’, рус. кастр. опрягать ’жарыць’, паўн. опруживать ’апракінуць’, опружеть ’стаць цвёрдым’, ст.-рус. опрягнути ’налегчы, наперці з усіх бакоў’. Розныя значэнні беларускіх слоў, магчыма, тлумачацца як вынік кантамінацыі шэрагу кораняў: праг‑а ’жаданне’ (адкуль: ’рабіць з прагаю, набракнуць ад збытку, абапіцца’), праг‑ (з пряг‑/пряж‑) ’жарыць’ (адкуль: ’згараць ад гарэлкі, прагі; паліць’) і праг‑ (з пряг‑/пруг‑/пряж‑) ’станавіцца пругкім, цвёрдым’, адкуль ’здохнуць’ (параўн. акалець ’стаць як кол’, апруцянець і пад.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
наби́ть сов.
1. (наполнить матрац и т. п.) напха́ць, напхну́ць, мног. панапіха́ць; (чемодан, склад и т. п.) напакава́ць; набі́ць, мног. панабіва́ць; напе́рці, мног. панапіра́ць;
2. (настрелять, зарезать в большом количестве) набі́ць, мног. панабіва́ць, настраля́ць; (скота, птицы) нарэ́заць, мног. панараза́ць; (свиней) накало́ць, мног. панако́лваць;
3. (вколотить, прикрепить) набі́ць, мног. панабіва́ць;
4. (причинить повреждение) набі́ць, мног. панабіва́ць; (натереть) наму́ляць, мног. панаму́льваць;
наби́ть ши́шку на лбу набі́ць гуз на лбе;
наби́ть хо́лку наму́ляць ка́рак;
5. текст. набі́ць;
◊
наби́ть ру́ку набі́ць руку́, налаўчы́цца, налажы́цца, напрактыкава́цца;
наби́ть карма́н напакава́ць (напха́ць, напе́рці) кішэ́нь; см. набива́ть;
Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)
напіра́ць, ‑аю, ‑аеш, ‑ае; незак.
Разм.
1. Незак. да наперці (у 1, 3 і 4 знач.).
2. Рашуча наступаць, цясніць. Танкі напіралі з усіх бакоў. □ Падняўся гвалт і страляніна... Відаць было, што чырвоныя напірапіць... Чарот. // Сабраўшыся ў вялікай колькасці, насоўвацца на што‑н. Вада ўсё прыбывае, напірае, дабіраецца да людзей. Маўр.
3. Рабіць упор, звяртаць асаблівую ўвагу на каго‑, што‑н.; энергічна займацца чым‑н. Мужыкі ў гаспадарцы больш напіралі на валоў, чым на коней, а шляхта раней перайшла на коней. Пестрак. На хлеб павёў атаку я, Пятроў на бульбу напірае. Крапіва.
4. Настойліва дабівацца чаго‑н., настойваць на чым‑н. — Адстань хоць ты, Квадрыга! Азімае трэба ўбіраць. Раён на закуп напірае. Мыслівец. Дзед пратэстуе, напірае на тое, што трэба забраць дзяцей і вярнуцца сюды. Колас. // Настойліва падкрэсліваць што‑н. Напіраць на сваю занятасць. Напіраць на свае заслугі.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)