Скума́ць ‘разумець, дагадвацца’ (Нас.); параўн. польск. skumać ‘вывучаць’, чэш. zkoumati ‘вывучаць, даследаваць’, славен. skumati ‘ціха, няясна выяўляць свае жаданні’, ‘мець падазрэнні на каго-небудзь’, укр. палес. скума́сни ‘нудны, паганы, страшны’ (Лысенка, ССП). З прасл. *sъkumati < ад і.-е. кораня *kou‑m‑ з s‑mobile (гл. Куркіна, Этимология–1971, 61 і наст.; Трубачоў, Труды, 1, 284). Роднасным лічыцца слав. čuti, čujǫ з зыходным і.-е. коранем *keu̯‑/*skeu̯‑ (гл. Махэк₂, 716; Бернекер, 1, 643). Не выключана сувязь з куме́каць ‘цяміць, кеміць, разбірацца, разумець’ (гл.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Сту́калка ‘гульня ў пераганкі’ (гродз., Нар. словатв.). Да стукаць ‘стукаць’, тут ‘адзначаць сваё першынства стуканнем’: хто жывей прыбяжыць, прыстукаецца (Нар. словатв.). Параўн. засту́каць ‘застаць на месцы’, сінонім закава́ць ‘дакрануцца да гульца ці да “кону” рукой пры гульні ў жмуркі, хованкі і інш.’ (там жа). Відаць, не звязана непасрэдна з сту́каўка ‘адзін з відаў азартнай гульні ў карты’ (ТСБМ), а таксама з рус. сту́калка, польск. stukałka ‘тс’, што, паводле Трубачова (Труды, 1, 797), з’яўляецца калькай ням. Pochspiel ‘тс’, ад pochen ‘стукаць’.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Моц ’трываласць, мацунак, моцнасць’, ’фізічная сіла’, ’аўтарытэт, магутнасць’, ’устойлівасць’, ’сіла, здароўе’ (ТСБМ, Нас., Гарэц., Мал., Шат., Касп., ТС, Сл. ПЗБ; гродз., КЭС; КЭС, лаг.), моца ’ўлада’, ’сіла’ (Нас.), ст.-бел. моцъ ’сіла, значэнне’, моць ’паўнамоцтва’ (Гарб.) запазычаны са ст.-польск. moc (Карскі, Труды, 312; Мядзв.; Кюнэ, Poln., 78; Пальцаў, Лекс. і гр., 38; Крапівін, Бел. лекс., 88; Булыка, Лекс. Запазыч., 208). Аналагічна моцны. Сюды ж моцна (моцно, моцнэ), мацнава́ты, моцнасць (Нас., Гарэц., Булг., Касп., ТС, Сл. ПЗБ), мацне́ць ’набірацца сіл, рабіцца мацнейшым’, мацне́ць ’сцягваць, узмацняць’ (ТСБМ, Нас.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Му́сіць, му́сяць ’падлягаць прымусу’, ’быць вымушаным, абавязаным зрабіць’, ’думаць, меркаваць’, ’збірацца рабіць’, ’мабыць, напэўна, магчыма’ (ТСБМ, Гарэц., Мал., Мядзв., Яруш.; Нік. Очерки, Янк. Мат., Нас., Сцяшк., Касп., Шат., Бяльк., Растарг., Сл. ПЗБ, ТС; КЭС, лаг.), му́сіцца ’быць змушаным’, ’рашыцца’ (Нас.), ст.-бел. мусити, мусети ’быць абавязаным’, ’мусіць’ (пач. XV ст.) запазычана са ст.-польск. musić, musieć ’тс’, якія з с.-в.-ням. müeʒen ’тс’ (Карскі, Труды, 205; Чартко, Бел. лінгв. зб., 151; Жураўскі, Бел. мова, 63; Кюнэ, Poln., 79; Булыка, Лекс. запазыч., 137). Гл. таксама мусова.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

труд м.

1. пра́ца, -цы ж.;

физи́ческий и у́мственный труд фізі́чная і разумо́вая пра́ца;

тво́рческий труд тво́рчая пра́ца;

обще́ственно необходи́мый труд грама́дска неабхо́дная пра́ца;

коллекти́вный труд калекты́ўная пра́ца;

абстра́ктный труд эк. абстра́ктная пра́ца;

конкре́тный труд эк. канкрэ́тная пра́ца;

овеществлённый труд эк. арэ́чаўленая пра́ца;

вольнонаёмный труд вольнанаёмная пра́ца;

разделе́ние труда́ падзе́л пра́цы;

люди труда́ лю́дзі пра́цы;

гимн труду́ гімн пра́цы;

усло́вия труда́ умо́вы пра́цы;

2. мн. труды́ (заботы) турбо́ты, -бо́т, ед. турбо́та, -ты ж.; кло́пат, -ту м.;

по́сле дневны́х трудо́в мо́жно отдохну́ть пасля́ дзённых турбо́т мо́жна адпачы́ць;

3. (усилие) намага́нне, -ння ср.;

без труда́ без вялі́кіх намага́нняў; (легко) лёгка;

4. (услуга) разг. паслу́га, -гі ж.;

он ничего́ не взял за труды́ ён нічо́га не ўзяў за паслу́гу;

5. (произведение) пра́ца, -цы ж.;

нау́чный труд навуко́вая пра́ца;

6. / труды́ (названия научных журналов, сборников) пра́цы, род. прац;

◊

взять на себя́ труд узяць на сябе́ абавя́зак (кло́пат), патурбава́цца, паклапаці́цца;

не дать себе́ труда́ не патурбава́цца, не паклапаці́цца, не пару́піцца, не падба́ць;

с трудо́м насі́лу, з ця́жкасцю; (едва) ле́дзьве, ледзь;

труд челове́ка ко́рмит, а лень по́ртит посл. пра́ца гаду́е, а гульта́йства марну́е; дзе шчы́рая пра́ца, там гу́ста, а дзе ляно́та — пу́ста; ад ляно́ты чака́й бядо́ты.

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (2012, актуальны правапіс)

ВАСІ́ЛЬЕЎСКІ Васіль Рыгоравіч

(2.2.1838, Яраслаўская вобл., Расія — 25.5.1899),

расійскі гісторык, візанцініст. Акад. Пецярбургскай АН (1890), праф. (1870). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1860). Паклаў пачатак вывучэнню сац.-эканам. гісторыі Візантыі. Абгрунтаваў тэзіс пра падабенства эвалюцыі сац. і паліт. ладу Візантыі і краін сярэдневяковага Захаду. Даказаў існаванне ў візант. вёсцы 8—9 ст. вольнай сял. абшчыны, вызначыў уплыў славян на грамадскі лад Візантыі. Звязваў гісторыю Візантыі з гісторыяй зах. і ўсх. свету. Зрабіў выснову, што паходы русаў на Візантыю пачаліся задоўга да з’яўлення на Русі нарманаў, што хрышчэнню Русі папярэднічаў яе ваен. саюз з Візантыяй. Даследаваў і выдаваў візант. крыніцы (жыціі святых). Заснавальнік і адзін з рэдактараў час. «Византийский временник» (1894).

Тв.:

Труды. Т. 1—4. СПб.; Л., 1908—30.

т. 4, с. 29

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

АРБЕ́ЛІ Лявон Абгаравіч

(7.7.1882, Ерэван — 9.12.1958),

савецкі фізіёлаг. Акад. АН СССР (1935, чл.-кар. 1932). Акад. АН Арм. ССР (1943). Акад. АМН СССР (1944). Ген.-палкоўнік мед. службы. Герой Сац. Працы (1945). Скончыў Ваенна-мед. акадэмію ў Пецярбургу (1904). Вучань і супрацоўнік І.П.Паўлава. Працаваў у н.-д. і вышэйшых навуч. установах Пецярбурга, Масквы, У 1936—50 дырэктар Ін-та фізіялогіі, з 1950 Ін-та эвалюц. фізіялогіі АН СССР. У 1942—46 віцэ-прэзідэнт АН СССР. Навук. працы па адаптацыйна-трафічнай ролі сімпатычнай нерв. сістэмы. Адзін са стваральнікаў сав. школы фізіёлагаў. Дзярж. прэмія СССР 1941. Прэмія імя І.П.Паўлава АН СССР (1937). Прысуджалася прэмія АН СССР яго імя.

Тв.:

Избр. труды. Т. 1—5. М.; Л., 1961—68.

Літ.:

Лейбсон Л.Г. Л.А.Орбели. Л., 1973.

т. 1, с. 457

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

ГАЛІ́ЦЫН Барыс Барысавіч

(2.3.1862, Пецярбург — 17.5.1916),

рускі фізік і геафізік, адзін з заснавальнікаў сейсмалогіі; князь. Акад. Пецярбургскай АН (1908). Скончыў Марскую акадэмію ў Пецярбургу (1886) і Страсбурскі ун-т (1890). Выкладаў у ВНУ Пецярбурга; з 1913 дырэктар Гал. фізічнай абсерваторыі. Навук. працы па тэорыі цеплавога выпрамянення, крытычнага стану рэчыва, сейсмалогіі, оптыцы, спектраскапіі. Увёў паняцце т-ры выпрамянення абсалютна чорнага цела. Знайшоў рашэнне задачы пра вызначэнне ачага землетрасення па звестках адной сейсмічнай станцыі (1902). Стварыў электрадынамічны сейсмограф і інш. сейсмічныя прылады. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1916). Яго імем названа зона ў ніжняй частцы верхняй мантыі Зямлі (пласт Галіцына).

Тв.:

Избр. Труды. Т. 1—2. М., 1960.

Літ.:

Предводителев А.С. О работах Б.Б.Голицына // Исторня и методология естеств. наук. 1966. Вып. 4.

т. 4, с. 464

Беларуская Энцыклапедыя (1996—2004, правапіс да 2008 г., часткова)

Анці́пка 1 ’нячыстая сіла’ (Рам. 8, 284). Укр. дыял. анти́пка ’д’ябал’. Паводле Рудніцкага, укр. назва чорта з уласнага імя Антип як табуістычная замена слова антихрист. Супраць Краўчук (ВЯ, 1968, 4, 121), які выводзіць гэту назву ад уласнага імя Ірада-Анціпы. Успенскі (Труды знак., 5, 487) лічыць рус. антипка ўтвораным як табуістычнае слова з Анісіфар; нельга выключыць, што анціпка — памянш. форма ад анцыпар, сувязь з якім наўрад ці можна выключыць. Параўн. анчутка.

Анці́пка 2 ’роў, яр, яма’ (Рам., 9, 10). Магчыма, перанос з назвы нячыстай сілы анціпка 1 на месца, дзе яна быццам бы знаходзіцца — яр.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Апу́ха ’аблямоўка кажуха’ (БРС), ’дошкі, якія прымацоўваюцца на краях саламянай страхі’ (Інстр. I, Мат. Гродз., Бірыла, Бел. антр., 2, 22). Рус. зах. опуха, рус., укр. опушка, польск. opucha ’футравая аблямоўка’. Рус. значэнне ’край лесу’, як і бел. ’дошкі на краю страхі’, трэба лічыць пераносным ад ’аблямоўка адзення’. Агульнапрынятае тлумачэнне рус. опушка ад ст.-рус. опушити ’аблямаваць’ (суч. бел. апушыць), звязанага з пухъ (Булахоўскі, Труды ИРЯ, 1, 159; Фасмер, 3, 147). Ст.-бел. опуха ўтворана, пэўна, у сувязі з гэтым жа дзеясловам (параўн. ст.-рус. просуха, прогрѣха, потѣха, утѣха). Апушына ’дошка з краю страхі’ < апух + ина.

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)